Η αέναη επιστροφή του Μενέλαου Λουντέμη

 

Κουζέλη Λαμπρινή 

Ο δημοφιλής συγγραφέας και η εποχή του, ο αφηγηματικός κόσμος του, οι νέες εκδόσεις των έργων του, το κάλεσμα στην κριτική

                     

Ο Μενέλαος Λουντέμης ήταν ο κοινωνικός συγγραφέας που παρέμενε βαθιά ρομαντικός, γεμάτος πίστη στους ανθρώπους, πλήρης συναισθήματος

 

Μενέλαος Λουντέμης
Ενα παιδί μετράει τ’ άστρα
Εκδόσεις Πατάκη, 2014,
σελ. 574, τιμή 17,90 ευρώ

 

 

 

 

Μενέλαος Λουντέμης
Συννεφιάζει
Εκδόσεις Πατάκη, 2015,
σελ. 221, τιμή 8,80 ευρώ

 

 

 

 

 

 

 

 

 Ποιοι συγγραφείς επηρέασαν καθοριστικά τη ζωή σας; ρωτούσαν οι ερευνητές στη Γ' Πανελλήνια Ερευνα Αναγνωστικής Συμπεριφοράς και Πολιτιστικών Πρακτικών που είχε παραγγείλει το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου το 2010. Ανάμεσα στους τρεις πρώτους, μετά τον Καζαντζάκη και τον Κοέλιο, ήταν ο Μενέλαος Λουντέμης (1912-1977).

Ο νέος που γνωρίζει το 1934 στην Αθήνα ο Πέτρος Χάρης, διευθυντής της Νέας Εστίας, είναι ένας άνθρωπος πολύ φτωχός και ταλαιπωρημένος. Ο κατά κόσμον Δημήτρης Βαλασιάδης έχει έρθει από την Κωνσταντινούπολη στην Ελλάδα με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924 και ζει στην περιοχή της Εδεσσας επιβιώνοντας με όποια δουλειά του τύχει: λούστρος, σερβιτόρος, υπάλληλος δικηγορικού γραφείου. Παράλληλα γράφει. Ο Χάρης αποφασίζει να δημοσιεύσει στο περιοδικό το διήγημά του «Μια νύχτα με πολλά φώτα κάτω από μια πόλη με πολλά αστέρια» και δίνει στον άγνωστο συγγραφέα ένα λογοτεχνικό βήμα. Η ζωή του Λουντέμη αλλάζει. Ο Μιλτιάδης Μαλακάσης τού βρίσκει δουλειά βιβλιοθηκάριου στην Αθηναϊκή Λέσχη και το 1938 τυπώνει το πρώτο του βιβλίο, τη συλλογή διηγημάτων Τα πλοία δεν άραξαν. Με το βιβλίο αυτό ο 27χρονος Λουντέμης μοιράζεται το Κρατικό Βραβείο Πεζογραφίας κατά την πρώτη απονομή στην ιστορία του θεσμού με τον Κοσμά Πολίτη (Eroica) και την Ειρήνη Αθηναία (Σιωπηλά). Ακολουθούν τα διηγήματα Περιμένοντας το ουράνιο τόξο (1940) και Γλυκοχάραμα (1944) και το μυθιστόρημα Eκσταση (1943). Γίνεται δημοφιλής.

Στη διάρκεια του πολέμου και της Κατοχής οργανώνεται στην Αντίσταση με το ΕΑΜ. Η ένταξή του στο ΚΚΕ τού κοστίζει μετά τον Εμφύλιο μια μακρόχρονη εξορία στον Αϊ-Στράτη και στη Μακρόνησο μαζί με τον Γιάννη Ρίτσο και τον Μίκη Θεοδωράκη. Γράφει πάντα: Αυτοί που φέρανε την καταχνιά (1946), Καληνύχτα ζωή (1946), Συννεφιάζει (1948), Βουρκωμένες μέρες (1953), Οι κερασιές θ' ανθίσουν και φέτος... (1956), Ενα παιδί μετράει τ' άστρα (1956), Τότε που κυνηγούσα τους ανέμους (1956). Το 1956 δικάζεται για τα διηγήματα της συλλογής Βουρκωμένες μέρες με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Καταδικάζεται και απαγορεύεται η κυκλοφορία των βιβλίων του. Φεύγει για το Βουκουρέστι και το 1960, ενώ βρίσκεται σε ταξίδι στην Απω Ανατολή, βάσει παλιού εμφυλιοπολεμικού ψηφίσματος, του αφαιρείται η ελληνική ιθαγένεια. Στο εξής ζει εκπατρισμένος στη Ρουμανία, σε μια «χρυσή εξορία». Εχει χρήματα, οδηγεί Μερτσέντες, τον τιμούν, αλλά εκείνος θέλει να γυρίσει στην Ελλάδα. Οι ελλαδικές εφημερίδες παρακολουθούν στενά την περίπτωσή του.

Επιστρέφει στην Ελλάδα τον Μάρτιο του 1976. Η βιογραφία του Σικελιανού Ο Εξάγγελος είναι το πρώτο βιβλίο του που κυκλοφορεί με την επιστροφή του. Ο Λουντέμης δίνει συνεντεύξεις για τα βιβλία του, για τη ζωή του, για την πολιτική. Αντιμετωπίζοντας προβλήματα υγείας από χρόνια, πεθαίνει αιφνιδίως στις 22 Ιανουαρίου 1977 από καρδιακή προσβολή ενώ οδηγεί στην οδό Βουλιαγμένης. Τελευταία του βιβλία ήταν το μυθιστόρημα Της γης οι αντρειωμένοι και το παιδικό Ο Ηρακλής. Η σορός του τίθεται σε λαϊκό προσκύνημα στη Μητρόπολη Αθηνών και ο Δήμος Αθηναίων εις ένδειξη τιμής τού παραχωρεί τάφο στο Α' Νεκροταφείο. «Αθάνατος» φωνάζει στην κηδεία του ο Ρίτσος και το πλήθος επαναλαμβάνει. Η νεολαία που βγήκε από τη δικτατορία έχει μεγαλώσει με τα βιβλία του. Για πολλές γενιές ελλήνων αναγνωστών τα μυθιστορήματα του Λουντέμη θα είναι μέρος του τελετουργικού περάσματος από την παιδική ηλικία στην εφηβεία.

Πικραμένος από τις διαψεύσεις της πραγματικότητας, οργισμένος με την κοινωνική αδικία, ένας πλάνης γεμάτος όνειρα, ο Λουντέμης ήταν ο κοινωνικός συγγραφέας που παρέμενε βαθιά ρομαντικός, γεμάτος πίστη στους ανθρώπους, πλήρης συναισθήματος. Πληθωρικός στη ζωή και στη γραφή, το βιωματικό υλικό των περιπετειών του θα το κάνει λογοτεχνία στα περίπου 48 βιβλία του: μυθιστορήματα, διηγήματα, ποιήματα, βιογραφίες, θεατρικά, παιδικά, δοκίμια. Η κριτική τον χαρακτήρισε Ελληνα Γκόρκι, Ελληνα Χάμσουν. Τα βιβλία του μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες και απέσπασαν βραβεία στις χώρες του ανατολικού μπλοκ.

Οι επανεκδόσεις, το αρχείο, η κριτική
Είκοσι χρόνια μετά τον θάνατό του, οι εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα εξασφαλίζουν από την κόρη του Μυρτώ τα δικαιώματα της επανέκδοσης των έργων του. Από το 1999 ως το 2007 κυκλοφορούν είκοσι ένας τίτλοι, με μεγάλη επιτυχία. Δεκαεννέα από αυτούς κυκλοφορούν το 2010 από την εφημερίδα τα Νέα, βάζοντας πάλι τον Λουντέμη σε δεκάδες χιλιάδες σπίτια. Εξαντλημένα για μερικά χρόνια, τα έργα του επανακυκλοφορούν τώρα, σε μονοτονικό σύστημα, από τις εκδόσεις Πατάκη. «Χαίρομαι που τα βιβλία του πατέρα μου ξαναζωντανεύουν» μας είπε η Μυρτώ Λουντέμη-Ηλιοπούλου. Εκπλήξεις δεν μας επιφυλάσσει, ανέκδοτα έργα δεν υπάρχουν «μόνο κάποια άρθρα που ίσως σκόπευε να δώσει σε εφημερίδες». Δεν υπάρχει, λέει, ούτε συγκροτημένο αρχείο, «τι αρχείο να κρατήσει ένας άνθρωπος που ήταν διαρκώς εξόριστος;».

Η νέα αρχή έγινε με το αδιαμφισβήτητο μπεστ σέλερ του λουντεμικού corpus, το Ενα παιδί μετράει τ' άστρα (2014), που βρίσκεται κιόλας στην τρίτη του έκδοση, και τον μυθοπλαστικό του πρόλογο, το Συννεφιάζει (2015). «Το στοίχημα είναι να κερδίσουμε όχι εκείνους που μεγάλωσαν με τα βιβλία του Λουντέμη και τον νοσταλγούν, αλλά τα σημερινά παιδιά, τους νέους αναγνώστες» μας είπε η Αννα Πατάκη. Στα δύο μυθιστορήματα, ο κοινωνικός ρεαλισμός του Μεσοπολέμου συναντά στο Bildungsroman την ιστορία ενός ορφανού αγοριού, του Μέλιου. Παρακολουθούμε καθώς ενηλικιώνεται τις βιοποριστικές αγωνίες του στην ελληνική επαρχία, το πάθος για γράμματα, τις φιλίες και τον πρώτο έρωτα, τον αγώνα ενάντια στο άδικο, την επιθυμία να φτάσει τα άστρα.  

Παρά την αναγνωστική απήχηση και την αναγνωρισιμότητα του συγγραφέα, το έργο του δεν έχει απασχολήσει εκτενώς και σοβαρά την κριτική. Για κάποιους ήταν στρατευμένος, για άλλους ευκολογράφος, για άλλους μελοδραματικός. Ο Λουντέμης περιμένει ακόμη τους κριτικούς να τον ανακαλύψουν. Τρυφερότερος στις εκτιμήσεις του ήταν ο Πέτρος Χάρης: «Ο Λουντέμης ανήκει στην οικογένεια των μεγάλων αλητών, που πλούτισαν μερικές λογοτεχνίες με τις ειλικρινείς εκμυστηρεύσεις τους και ανανέωσαν τον πεζό λόγο με στοιχεία που η κοινωνική παρατήρηση δεν μπορούσε να δώσει ούτε η ποιητική διάθεση που καλλιεργείται στο σπουδαστήριο» έγραφε το 1938 και επαναλάμβανε το 1977. «Σφυρίγματα στο δρόμο, στην εξοχή, στην ερημιά, στο χιόνι, μέσ' στην παγερή νύχτα, είναι τα έργα τους. Καημοί και νοσταλγίες, κραυγές που υψώνει η μεγάλη στέρηση και η περιφρόνηση - η περιφρόνηση που προκαλεί η συναίσθηση της απέραντης αδικίας». Μια γλώσσα κι ένας κόσμος που περιμένουν ακόμη μια στοργική αξιολογητική ματιά.