Τα ελληνικά του 21ου αιώνα

 

 

Κουζέλη Λαμπρινή 

Σύγχρονο, πρακτικό, απενοχοποιητικό. 75.000 λήμματα, 5.000 νεολογισμοί από τις επιστήμες, την τεχνολογία, τον αθλητισμό, τη γλώσσα των νέων. Το νέο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών φωτογραφίζει τη γλωσσική κουλτούρα της εποχής μας

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  09/11/2014 05:45

               

8

 

ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩΝ
Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας
Σύνταξη - επιμέλεια: Χριστόφορος Γ. Χαραλαμπάκης.
Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα, 2014,
σελ. 1.819, τιμή 48 ευρώ,
35 ευρώ για φοιτητές και εκπαιδευτικούς,
στο Βιβλιοπωλείο της Ακαδημίας Αθηνών
(Πανεπιστημίου 25-29, Στοά Κοραή)

Πριν από 15 χρόνια το φέισμπουκ, το τουίτερ και το σκάιπ δεν υπήρχαν, το νταουνλόουντ ήταν υπόθεση ελαχίστων ειδημόνων που ασχολούνταν με μπλιμπλίκια και το Μνημόνιο καταγραφόταν στα λεξικά ως επίσημη λέξη. Στο μεταξύ το λαϊφστάιλ έβαλε στη ζωή μας τα ράνερ, τα ρόμαν, τα ρεσό, το κονσίλερ, το μπότοξ και το τάι τσι. Το κόνσεπτ και οι σελέμπριτι έγιναν λέξεις-ψωμοτύρι των πρωινάδικων, όπου ευδοκιμούν οι τηλεμαϊντανοί. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες και η εξάπλωση της καλωδιακής τηλεόρασης έφεραν στα σπίτια μας το ταεκβοντό και τα πιτ στοπ της Φόρμουλα 1. Η ανάπτυξη της οικολογικής συνείδησής μας οδήγησε αρκετούς στα βουνά να παρατηρήσουν τους σπιζαετούς. Η τεχνολογία μάς κουβάλησε το άιφον και το άιπαντ και γίναμε όλοι ιντερνετάκηδες. Η κρίση κατέβασε το Μνημόνιο από το επίσημο βάθρο του στην καθημερινή κουβέντα, μας έκανε νεόπτωχους, έβαλε πέλετ στις σόμπες μας και έβγαλε τους αντιμνημονιακούς στις πλατείες. Η επιστήμη μάς έμαθε το CERN και το σωματίδιο του Θεού, γνωρίσαμε τη διατροφολογία, την ιστοπαθολογία, τη νανοϊατρική. Οι δεκάδες εκπομπές μαγειρικής έκαναν το τσάιβ, το λάιμ, το μπουρίτο και το φαλάφελ λιγότερο εξωτικά και εντελώς οικεία. Μάθαμε να μιλάμε για ποικιλίες κρασιών, για το αγιωργίτικο και το αθήρι, κάνουμε και οινοτουρισμό. Πίνουμε φρεντοτσίνο και μοχίτο και παραγγέλνουμε σαλάτες με κατίκι, αναζητούμε πληροφορίες γκουγκλάροντας στον παγκόσμιο ιστό, ενώ ανησυχούμε για τη συνοχή του κοινωνικού ιστού και οι νέοι στα καφενεία - ίμο, τρέντι ή κάγκουρες, δεν έχει σημασία - πίνουν μπιρόνια, στέλνουν εσεμές, χαζεύουν τα τούμπανα που περνούν και αναφωνούν δεν υπάρχει. Η καθημερινότητα του σύγχρονου Νεοέλληνα με λέξεις. Λέξεις που βρίσκουν για πρώτη φορά θέση στο νεόκοπο Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών.

Το νέο λεξικό της κοινής νεοελληνικής περιλαμβάνει 75.000 λήμματα, καταγράφει 5.000 νεολογισμούς που δεν υπάρχουν σε άλλα λεξικά και περιλαμβάνει 3 εκατομμύρια λέξεις σε κειμενική ροή, οι οποίες απλώνονται σε 1.819 σελίδες. Τυπωμένο σε διχρωμία από το Εθνικό Τυπογραφείο, σε τρεις στήλες εξυπηρετικές στην ανάγνωση, με τις κεφαλές των λημμάτων σε διακριτό μπλε χρώμα, το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας έχει σύγχρονη και ανάλαφρη όψη αν και ζυγίζει τρία κιλά και 650 γραμμάρια, «όσο ένα νεογέννητο βρέφος», όπως σχολίασε παρουσιάζοντάς το στην Ακαδημία Αθηνών τη Δευτέρα 3 Νοεμβρίου ο συντάκτης και επιμελητής του Χριστόφορος Χαραλαμπάκης.

Χρειαζόμασταν ένα καινούργιο λεξικό; αναρωτήθηκαν ορισμένοι. Αναμφισβήτητα! Οχι μόνο για να θησαυρίσει τις λέξεις που ονοματίζουν νέα αντικείμενα, επαγγέλματα, συνθήκες κτλ., αλλά και γιατί η επανάσταση της επικοινωνίας έχει ανατρέψει τα δεδομένα της λεξικογραφίας και πλέον χρειαζόμαστε νέων προδιαγραφών λεξικά. Το Διαδίκτυο έχει μεταβάλει την ταχύτητα με την οποία κινείται η γλώσσα και πλέον ο λεξικογράφος δεν μπορεί να περιμένει πέντε και δέκα χρόνια προκειμένου να αποφασίσει να συμπεριλάβει μια λέξη στο λεξικό του. Ετσι, για τους συντάκτες του λεξικού Robert στη Γαλλία ή των λεγόμενων «πρακτικών» λεξικών στην Οξφόρδη, η συχνότητα χρήσης και η διάρκεια μιας λέξης δεν αποτελούν πλέον μοναδικά κριτήρια για την είσοδό της στο λεξικό αλλά λαμβάνεται υπόψη και το εύρος της χρήσης της, που με το Διαδίκτυο αποκτά άλλες διαστάσεις. Χτισμένο επάνω σε αυτή τη βάση, το Χρηστικό Λεξικό περιλαμβάνει το μοκατσίνο και τη μετενέργεια, την απασχολησιμότητα και την αυτοαξιολόγηση, το αποθετήριο και τα νευρωνικά δίκτυα, το μπλουτούθ, το κοξάκι, τον έμπολα και το χότζκιν, το εμότικον και το μπάνερ.

Οι βάσεις δεδομένων είναι το σύγχρονο λεξικογραφικό εργαλείο και το Χρηστικό Λεξικό άντλησε το λημματολόγιό του και τα αυθεντικά παραδείγματα στα ερμηνεύματά του από μια ηλεκτρονική βάση 120.000 λημμάτων, η οποία μελλοντικά θα είναι προσβάσιμη μέσω Διαδικτύου.

Τα σύγχρονα πρακτικά λεξικά προτιμούν τους σύντομους περιεκτικούς ορισμούς, δεν είναι ιστορικά, δεν καταγράφουν σημασίες σε αχρησία και δίνουν έμφαση στις νέες σημασίες μιας λέξης. Στο Χρηστικό Λεξικό διαβάζουμε για παράδειγμα ότι το παπάκι είναι ο νεοσσός της πάπιας, το δίκυκλο όχημα μικρού κυβισμού και, πλέον, στην αργκό του Διαδικτύου, το σύμβολο @.

Στις καινοτομίες του Λεξικού συγκαταλέγονται διάφορες χρήσιμες πληροφορίες που συνοδεύουν τα λήμματα: η γραφή της λέξης στο πολυτονικό σύστημα για τους λάτρεις της ποικιλίας των τόνων, ο συλλαβισμός της λέξης, ο ακριβής υφολογικός προσδιορισμός λέξεων και εκφράσεων, η αναγραφή της επιστημονικής ονομασίας ζώων και φυτών και η παράθεση της χρονολογίας εμφάνισης των αγγλικών και των γαλλικών λέξεων και των στερεότυπων εκφράσεων.

Στα προσόντα του υπολογίζεται και ο τρόπον τινά ενωτικός του χαρακτήρας. Απενοχοποιητικό, όταν υπάρχουν περισσότερες της μιας σωστές γραφές, τις δέχεται όλες. Δέχεται και το αβγό και το αυγό, και τον ορθοπαιδικό και τον ορθοπεδικό, και τον Ασκό του Αιόλου και τους Ασκούς του Αιόλου καταργώντας τον διχασμό της κοινότητας των ομιλητών της ελληνικής βάσει σωστού - λάθους.

Επιστήμες και νεανική αργκό

Κυρίως όμως αποτυπώνει το νέο πρόσωπο της ελληνικής ως μιας σύγχρονης δυναμικής γλώσσας, το οποίο διαμορφώνουν πλέον οι επιστήμες και η τεχνολογία και όχι η λογοτεχνία. Αυτή είναι μια διεθνής παρατήρηση που ισχύει και για τη γλώσσα μας. Το επιστημονικό λεξιλόγιο του Χρηστικού Λεξικού κατηγοριοποιείται σε 103 γνωστικούς τομείς που συνεισφέρουν στον εμπλουτισμό της ελληνικής (και ξένων γλωσσών, ας σημειωθεί εδώ) με λέξεις όπως: βαριατρική, γεωπληροφορική, μουσειογραφία, νευροοικονομία, φυτοτεχνολογία.  

Τεχνολογία τροφίμων, μαγειρική και ζαχαροπλαστική, αθλητισμός και οικονομία είναι ορισμένοι κλάδοι που έχουν ανανεώσει με τους όρους τους το λεξιλόγιο της κοινής ελληνικής, πάλι λόγω της διασποράς των όρων αυτών χάρη στην τηλεόραση, στο Διαδίκτυο και στην επικοινωνιακή έκρηξη. Για τους ίδιους λόγους, πιθανότατα, βρήκαν στο Χρηστικό Λεξικό θέση και λέξεις του προφορικού λόγου και της αργκό των νέων, που θεωρούνται σήμερα διεθνώς βασικές πηγές ανανέωσης της γλώσσας. Εχουν καταγραφεί ο ιδιαιτεράς, το αγαπουλίνι και το σιγουράκι, οι φιλούρες και εκφράσεις όπως το προχώ, το δεν υπάρχει, το θα βάλω τη γάτα μου να κλαίει.

Διαπιστώσεις και κρίσεις

«Μπράβο η Ακαδημία Αθηνών!» σχολίασαν με νόημα οι νεωτεριστές βλέποντας στο Χρηστικό Λεξικό τις λέξεις τσαχπινογαργαλιάρα, μωρουλίνι, μουσαντένιος, κάγκουρας. «Ντροπή στην Ακαδημία Αθηνών!» έσπευσαν να καταδικάσουν οι συντηρητικοί, που θεωρούν ότι με την αργκό, με την μπουζουκλερί και τον μπαχαλάκια δεν προωθείται η ελληνική γλώσσα.

«Η Ακαδημία, με το λεξικό, δεν αποβλέπει σε ρύθμιση της γλώσσας» είπε στην παρουσίαση του Χρηστικού Λεξικού προλαβαίνοντας τα σχόλια ο γενικός γραμματέας της Ακαδημίας Βασίλειος Πετράκος. «Παρουσιάζει με συστηματικό τρόπο και επιστημονικά εξακριβωμένα την πραγματική μορφή της νεοελληνικής, τον γλωσσικό πλούτο της και τις θαυμαστές εκφραστικές δυνατότητές της. Το πλήθος των νεολογισμών και των νέων σημασιών που περιέχονται δείχνει τη δημιουργική δύναμη των Ελλήνων στη γλώσσα και διαψεύδει όσους θρηνούν για τη φθορά της».

Πολλές είναι οι ξενόφερτες λέξεις στο Χρηστικό Λεξικό, που θα μπορούσε να χωρέσει ακόμη περισσότερες. Δεν βρήκαμε το σέιβ, ίσως επειδή ηττήθηκε τελικά στην καθημερινή χρήση από τα ελληνικά αποθηκεύω/αποθήκευση (αν και αντιστέκεται ακόμη στην αγχωμένη ερώτηση «Σέιβ έκανες;»). Δεν υπάρχουν το σταρτ-απ ή τα λοτζίστικς (Logistics), το λάικ («κάνε λάικ στο φέισμπουκ») και ο χίπστερ, ούτε το χάσταγκ (θεματική επικεφαλίδα στο twitter) και η σέλφι, δύο λέξεις που πρόσθεσε το λεξικό Robert στην έκδοση του 2015, ενώ υπάρχει το μάλλον άχρηστο παλιομοδίτικο μπριγιόλ. Η γραφή τους ορισμένες φορές ξενίζει. Αν διάβαζα κάπου τη λέξη άιπαντ θα θεωρούσα πως πρόκειται για καινούργια βρισιά και όχι για το iPad, και μολονότι στέλνω συχνά SMS δεν έχω στείλει ποτέ εσεμές.

Ολα αυτά ως πρώτες, και πρόχειρες, διαπιστώσεις. Την επιστημοσύνη του Χρηστικού Λεξικού θα κρίνουν οι ειδικοί και η σκοπιμότητα της έκδοσής του θα φανεί από τη χρήση του. Αξίζει να εξεταστεί με κριτήρια επιστημονικά και όχι ιδεολογικά, με τη νηφαλιότητα μιας κοινωνίας ωριμότερης από εκείνην του 1998 που επέβαλε την αφαίρεση της υβριστικής σημασίας (από την αθλητική αργκό) από το λήμμα Βούλγαρος στο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γεωργίου Μπαμπινιώτη. Η απαίτηση να αυτολογοκρίνουν οι λεξικογράφοι τη δουλειά τους ισοδυναμεί με απαίτηση παραμόρφωσης της εικόνας της κοινωνικής πραγματικότητας. Διότι ένα λεξικό, και ειδικά τα συγχρονικά πρακτικά λεξικά όπως το Χρηστικό Λεξικό, αποτυπώνει όχι μόνο τη γλωσσική κουλτούρα μας αλλά και την κοινωνική ιστορία μας.

Προς επίρρωσιν, βλέπε το λήμμα μπρούκλης στο Χρηστικό Λεξικό. Μπρούκλη αποκαλούσαν στις αρχές του 20ού αιώνα τον μετανάστη από την Αμερική (από το Μπρούκλιν) που εντυπωσίαζε τους συμπατριώτες του στην Ελλάδα με τον πλούτο του. Τα λεξικά Μπαμπινιώτη και Τριανταφυλλίδη δεν καταχωρίζουν τη λέξη στην κοινή νεοελληνική. Στον 21ο αιώνα βρίσκει θέση στο Χρηστικό Λεξικό πιθανότατα διότι, χάρη στο Διαδίκτυο, βγήκε από το περιθώριο της αργκό, γνώρισε ευρύτερη διάδοση και εντάσσεται πλέον στην γκρίζα ζώνη της κοινής νεοελληνικής, ως γενικότερος ειρωνικός χαρακτηρισμός προσώπου που αγαπά τη χλιδή και την αυτοπροβολή.

«Αν ζητήσεις αμφίψωμο, δεν θα φας σάντουιτς»
«Με τι κριτήρια επιλέχθηκαν τα λήμματα του Λεξικού;» ρωτήσαμε τον επιστημονικό υπεύθυνο της έκδοσης, τον καθηγητή Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Χριστόφορο Χαραλαμπάκη. «Τα λήμματα του Λεξικού έχουν επιλεγεί από τεράστιες έντυπες και ιδίως ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων με βασικό κριτήριο τη στατιστική τους συχνότητα» απάντησε στο «Βήμα». «Το στατιστικό κριτήριο δεν ίσχυσε για σπάνια ζώα και φυτά που κινδυνεύουν να εξαφανιστούν. Ετσι έχουν συμπεριληφθεί ο αργυροπελεκάνος, η βίδρα, η φώκια μονάχους μονάχους για να ευαισθητοποιηθεί ο κόσμος. Οι σύγχρονοι επαγγελματίες λεξικογράφοι περιγράφουν τη γλώσσα και έτσι λημματοποιούν και λέξεις που ενδεχομένως δεν αρέσουν ούτε στους ίδιους. Μία απ' αυτές τις λέξεις είναι ο μαλακοπίτουρας. Η λέξη συνοδεύεται στο Λεξικό με την ένδειξη ότι ανήκει στη νεανική αργκό και χρησιμοποιείται υβριστικά. Τις "άσχημες" λέξεις θα τις εξοστρακίσουμε και θα κρατήσουμε μόνο τις "ωραίες"; Αν τις αποκρύψουμε, δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν».

Για την παρουσία τόσων ξενικών λέξεων στο Χρηστικό Λεξικό σχολιάζει: «Εμείς δεν ρυθμίσαμε τη γλώσσα για να εξοστρακίσουμε τις ξένες λέξεις. Οσοι επιχείρησαν στο παρελθόν να τις "διώξουν" από τη γλώσσα μας και να προτείνουν ισοδύναμες ελληνικές απέτυχαν σε ένα ποσοστό 80%. Πώς θα μεταφράσουμε το σκάιπ και το ταεκβοντό; Πώς θα πούμε το τσιζκέικ; Ας πάει κάποιος να παραγγείλει ένα αμφίψωμο και αν επιμείνει να το ζητά με αυτή την ελληνικότατη λέξη, μάλλον δεν θα φάει σάντουιτς». Οπως εξηγεί ο ίδιος, «οι αποτυχημένες προσπάθειες περιορισμού των αγγλισμών στο πρόσφατο παρελθόν, σε συνδυασμό με την αναγκαιότητα περιγραφής και όχι ρύθμισης της γλώσσας, οδήγησαν τους ερευνητές στην άποψη ότι πρέπει να αφήσουμε τη γλώσσα να ακολουθήσει τη δική της πορεία - έτσι κι αλλιώς δεν υποτάσσεται στις ορέξεις μας, δείχνοντας με τον τρόπο αυτόν εμπράκτως ανοχή στον γλωσσικό πλουραλισμό και στον γλωσσικό πολυπολιτισμό. Οι κίνδυνοι αφελληνισμού είναι άλλοι».

Πάντως πολλές από τις λέξεις αυτές, οικείες στον καθημερινό λόγο, καταγράφονται με τρόπο ανοίκειο, είναι σχεδόν αγνώριστες: εσεμές (SMS), εμ-πι-θρι (mp3), σιβί (CV), εμέλ (ml), γιούζερ νέιμ (user name). Πώς νομιμοποιείται η ένταξή τους σε ένα λεξικό της γλώσσας μας με αυτή τη μορφή της φωνητικής μεταγραφής; «Το αίσθημα της "ανοικειότητας" είναι φυσιολογικό όταν πρωτοεμφανίζεται μια λέξη. Ενοχλεί η "παράξενη" μορφή της. Μετά τη συνηθίζουμε» ήταν η απάντηση του Χριστόφορου Χαραλαμπάκη. «Οι νεολογισμοί εσεμές, εμ-πι-θρι, σιβί δεν πρέπει να μας τρομάζουν. Αν οι ομιλητές δεν τους χρησιμοποιήσουν τα επόμενα χρόνια, δεν θα έχουν λόγο ύπαρξης σε λεξικό. Ολα τα λεξικά κατά κάποιον τρόπο "στάζουν". Πολλές λέξεις χάνονται και πολλές έρχονται. Αυτή είναι η μαγεία της γλώσσας. Δεν μένει στατική. Εξελίσσεται διαρκώς».