Σε γνωρίζω από τον ήχο της κλεφτουριάς

Έντυπη Έκδοση Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Κυριακή 23 Μαρτίου 2014

ΛΑΜΠΡΟΣ ΛΙΑΒΑΣ (καθηγητής Εθνομουσικολογίας, πρόεδρος του Μουσείου Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργάνων Φ. Ανωγειανάκη)

Η λεβεντιά του Ελληνισμού και η βιωματική ταύτιση της ζωής για την ελευθερία, απ' όπου απορρέει η αξιοπρέπεια μπροστά στο θάνατο

 

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ στον ΓΙΩΡΓΟ ΚΙΟΥΣΗ

Μεθαύριο είναι 25η Μαρτίου και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης θ' ανασύρουν και πάλι από τα σκονισμένα ράφια της δισκοθήκης τους τα... «λεβέντικα δημοτικά τραγούδια», υπόκρουση μιας τυπικής διαδικασίας στην οποία έχει μετατραπεί η «εθνική γιορτή».

Τροβαδούροι εποχής με τα μουσικά τους όργανα Με τις καθιερωμένες καταθέσεις στεφάνων, τα κοσμητικά επίθετα των ομιλιών, τα τσολιαδάκια και τις Αμαλίες στο σχολικό καλαματιανό και τη μηχανική αναπαραγωγή του Θούριου του Ρήγα από κάποια χορωδία: Ως πότε παλικάρια; Μιλάμε με τον Λάμπρο Λιάβα, καθηγητή Εθνομουσικολογίας στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, πρόεδρο του Μουσείου Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργάνων Φ. Ανωγειανάκη - Κέντρου Εθνομουσικολογίας, ο οποιος μας εξηγεί τη σχέση της Εθνεγερσίας του 1821 με την παράδοση, την ειδικότερη συμβολή του κλέφτικου τραγουδιού στην έκφραση αλλά και στην καλλιέργεια του ανεξαρτησιακού πνεύματος της εθνεγερσίας, καθώς και το πώς αυτό συνέβαλε στην οιονεί ιδεολογική αυτοπαιδαγώγηση του λαού μας για την Επανάστασή του.
* Εχει αποκτήσει φολκλορική χροιά η γιορτή;
- Γι' άλλη μια φορά, ταυτίζουμε αυτές τις μουσικές με κάτι βαρετό και ξεπερασμένο, στοιχείο του φολκλόρ της ημέρας! Ετσι, ιδιαιτέρως οι νέοι αποκλείονται από έναν δημιουργικό διάλογο με τα στοιχεία εκείνα της παράδοσης που είναι χρήσιμα και ικανά να μας εμπνεύσουν στις σημερινές μας ανάγκες για έκφραση και επικοινωνία. Αποκόπτονται από ένα μουσικό ήθος που -πάνω απ' όλα- αναδεικνύει τα τραγούδια ως σύμβολα καταγωγής και ταυτότητας, κιβωτό της συλλογικής μνήμης, της ιδεολογίας και της εθνικής αυτογνωσίας. Θεωρώ ότι αυτό υπήρξε το βαθύτερο νόημα των τραγουδιών του '21, ορισμένα από τα οποία αγγίζουν υψηλότατα επίπεδα μουσικοποιητικής δημιουργίας.
* Τι ήταν τα κλέφτικα τραγούδια; Σε ποιες περιόδους γράφτηκαν και τραγουδήθηκαν;
- Τραγούδια όπου αναζωογονήθηκε όχι μόνον η ποίηση αλλά και η μουσική του Εθνους. Ο λαϊκός βάρδος ανέσυρε από την ψυχή του λαού το όραμα της λευτεριάς, το έφερε στην επιφάνεια και του έδωσε μορφή. Το έφερε στο στόμα και στ' αυτιά της ομάδας, της κοινωνίας του. Η κοινωνική αυτή σημασία των τραγουδιών του αγώνα, είτε επώνυμα υπήρξαν αυτά (όπως τα τραγούδια του Ρήγα Φεραίου) είτε ανώνυμα, βλέπουμε ότι επανέρχεται στο πέρασμα του χρόνου, κάτω από ανάλογες περιστάσεις.
* Τα τραγούδια αυτά, ως διαχρονικό σύμβολο ταυτότητας και συνοχής του λαού;
- Είναι αξιοσημείωτο ότι ο λαός χρησιμοποιεί τα ίδια ακριβώς ποιητικά και μουσικά μοτίβα για να τραγουδήσει στη συνέχεια και τους λήσταρχους που αντιστάθηκαν στη Βαυαροκρατία, τους Μακεδονομάχους, τους αγωνιστές των Βαλκανικών Πολέμων και του Αλβανικού έπους, αλλά και τους αντάρτες της Κατοχής και του Εμφυλίου. Εξάλλου και τα τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη -σε διαφορετική, βέβαια, βάση- λειτούργησαν με ανάλογο συμβολικό τρόπο στη διάρκεια της δικτατορίας. Απέκτησαν τη διάσταση και λειτουργία του πραγματικά λαϊκού, περνώντας στη διαδικασία της προφορικής διάδοσης ως μουσικά σύμβολα ιδεολογίας και αντίστασης.
* Ενέπνεαν αρετή και τόλμη;
- Στα τραγούδια του Ρήγα Φεραίου και των άλλων λιγότερο γνωστών βάρδων του αγώνα (όπως ο Στέφανος Κανέλλος και ο Κωνσταντίνος Κοκκινάκης) δεν θα πρέπει να δούμε απλώς κάποιους ρομαντικούς επαναστάτες της εποχής. Υπήρξαν γνήσιοι λαϊκοί τροβαδούροι οι οποίοι, ως συνεχιστές μιας μακραίωνης παράδοσης, χρησιμοποίησαν το λόγο και τη μουσική ως εργαλείο και κώδικα για να δώσουν το στίγμα του καιρού τους και να εμπνεύσουν στους συγχρόνους τους αρετή και τόλμη, δηλαδή ελευθερία.
* Αποτελούν και ιστορικές πηγές;
- Παρέχουν πλήθος ιστορικών μαρτυριών, ενώ παράλληλα είναι εξαιρετικά αποκαλυπτική η φιλολογική και μουσικολογική τους μελέτη και ανάλυση. Πιστεύω πως έχουμε πολλά ακόμη να διδαχθούμε, αλλά και να εμπνευστούμε και ν' αναδημιουργήσουμε με αφετηρία τη θεματολογία, το συναισθηματικό περιεχόμενο και την τεχνική τους (όπως λ.χ. την ιδιαίτερη σχέση λόγου και μουσικής, καθώς και τα μελίσματα με τα οποία στολίζει τη μελωδική γραμμή ο τραγουδιστής των κλέφτικων τραγουδιών).
* Εμπεριέχουν αξίες και συμβολισμούς;
- Μας αφορούν ακόμη τα στοιχεία που προσδιορίζουν τις έννοιες της ομορφιάς και της λεβεντιάς ως αρετές του Ελληνισμού («ωραίος ως Ελλην!»), η ιερότητα ορισμένων συμβόλων, η μυστική επικοινωνία με τα στοιχεία της φύσης, η βιωματική ταύτιση της ζωής με την ελευθερία απ' όπου απορρέει η αξιοπρέπεια μπροστά στο θάνατο. Ολ' αυτά δεν θα μπορούσαν ν' αποδοθούν με πιο λιτό, πυκνό και δραματικό τρόπο απ' ό,τι στα κλέφτικα τραγούδια. Αυτό εξάλλου επιβεβαίωνε και ο Γκέτε, σε μιαν επιστολή προς τον γιο του Αύγουστο στις 5-7-1815 γράφοντας: Ενας φίλος των Νεοελλήνων ήρθε και με είδε. Είχε μαζί του τραγούδια αυτού του λαού, που είναι ό,τι πολυτιμότερο γνωρίζουμε πάνω στον τομέα της λυρικής και δραματικής-επικής ποίησης.
* Πασίδηλα κατά του εθνικισμού;
- Αξίζει λοιπόν τον κόπο να προσπαθήσουμε ν' αποκωδικοποιήσουμε τα μηνύματα αυτών των τραγουδιών, παραμερίζοντας τη φολκλορική τυποποίησή τους. Ας τα διαβάσουμε, επιτέλους, με άλλα μάτια κι ας τ' ακούσουμε με «καθαρά» αυτιά!.. Αξίζει ν' αναζητήσουμε αυτό που συνθέτει το γνήσια ελληνικό και αφορά στην εθνική αυτογνωσία και ταυτότητα, αποφεύγοντας το σκόπελο ενός κοντόφθαλμου εθνικισμού. Το ελληνικό πνεύμα υπήρξε ανέκαθεν ανοιχτό, ελεύθερο, οικουμενικό. Οπως γράφει ο Καβάφης: Δεν είμαι ούτε Ελλην, ούτε Ελληνίζων, είμαι Ελληνικός, δεν υπάρχει ιδιότης τιμιωτέρα! Πράγματι, πόσα θα είχε να διδάξει το πανβαλκανικό όραμα που τραγούδησε ο Ρήγας σ' όλους αυτούς που εγκλωβίζουν -γι' άλλη μια φορά στις μέρες μας- το εθνικό στην παγίδα ενός κοντόφθαλμου εθνικισμού.