Magna Carta, 800 χρόνια

 

Κιτρομηλίδης Πασχάλης Μ. 

Η επικαιρότητα ενός κειμένου που συμβολίζει τα δικαιώματα και τις ατομικές ελευθερίες. Από τον Ιωάννη τον Ακτήμονα στον Νέλσον Μαντέλα

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  06/09/2015 05:45

                      

Ο βασιλιάς Ιωάννης υπογράφει τη Magna Carta. Βρετανική λιθογραφία του 1863

 

 

Στις 15 Ιουνίου 1215 στο λιβάδι Rannymede, στις όχθες του ποταμού Τάμεση, δυτικά της πόλεως του Λονδίνου και σε σχετικά μικρή απόσταση από τη βασιλική κατοικία στο φρούριο του Windsor, οι βαρόνοι και οι επίσκοποι του βασιλείου της Αγγλίας απέσπασαν από τον βασιλέα Ιωάννη, τον λεγόμενο Ακτήμονα (1199-1216), μια επίσημη αναγνώριση των δικαιωμάτων, των ατελειών και των ελευθεριών των ιδίων και άλλων στοιχείων του βασιλείου της Αγγλίας, όπως της πόλεως του Λονδίνου, καθώς και των ελεύθερων υπηκόων κατόχων ιδιοκτησίας.

Το κείμενο των εξήντα τριών άρθρων σφραγίστηκε εκείνη την ημέρα με την επίσημη σφραγίδα του βασιλέως και αφού οι συμβαλλόμενοι ορκίστηκαν ότι θα το τηρούσαν καλή τη πίστει, παραδόθηκε για φύλαξη στον προκαθήμενο της Εκκλησίας της Αγγλίας, αρχιεπίσκοπο της Καντερβουρίας Στέφανο Langton, παλαιότερα καθηγητή της Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο των Παρισίων. Αυτό το έγγραφο θα ονομαζόταν αργότερα Magna Carta, δηλαδή μεγάλος χάρτης των δικαιωμάτων των κοινωνικών στοιχείων που απάρτιζαν το πολιτικό σώμα του αγγλικού βασιλείου. Με την πράξη αυτή ο φορέας του στέμματος παραδεχόταν τον περιορισμό των δικών του εξουσιών και την οριοθέτησή τους από καθιερωμένους και δημόσια γνωστούς κανόνες.

Ο Ιωάννης αναγκάστηκε να παραχωρήσει τον χάρτη των δικαιωμάτων για να αποτρέψει εμφύλιο πόλεμο και τελικά την ανατροπή του. Στην αγγλική Ιστορία παρέμεινε γνωστός ως ο «κακός βασιλιάς», σε αντίθεση με τον αδελφό του, βασιλέα Ριχάρδο Α', τον Λεοντόκαρδο, που αγαπήθηκε πολύ από τον λαό του. Ο «κακός βασιλιάς Ιωάννης», του οποίου η δυσάρεστη φήμη επιβεβαιώνεται ως και σήμερα από την έρευνα, την οποία έχει προκαλέσει η οκτακοσιοστή επέτειος της Magna Carta, υπήρξε πλεονέκτης, άρπαγας, ματαιόδοξος και μικρόψυχος. Μεταξύ άλλων, του καταλογιζόταν και ο φόνος του ανιψιού του, πρίγκιπα Αρθούρου. Για να χρηματοδοτήσει τους πολέμους για ανάκτηση των φεουδαλικών κτήσεών του στη Γαλλία διήρπασε τόσο τους πόρους της Εκκλησίας όσο και τον πλούτο των βαρόνων και φορολόγησε άγρια τον λαό. Αυτή η κατάσταση οδήγησε σε ανοιχτή εξέγερση.

Ο βασιλεύς αισθανόταν ότι έχανε τον έλεγχο του βασιλείου του και βολιδοσκοπούσε τους γείτονές του, τους ηγεμόνες της Σκωτίας και της Ουαλίας, για το ενδεχόμενο ενίσχυσης από αυτούς. Για να αποσοβηθεί ο επερχόμενος πόλεμος και να ανακτήσει τον έλεγχο ο Ιωάννης αναγκάστηκε να παραχωρήσει τη Magna Carta. Δεν είχε πρόθεση όμως να την τηρήσει. Σύντομα προσέφυγε στον Πάπα Ιννοκέντιο Γ' και ζήτησε την ακύρωση της χάρτας. Ο Πάπας το έπραξε αμέσως τον Αύγουστο του 1215. Οι βαρόνοι αντιστάθηκαν, ο βασιλεύς της Γαλλίας έστειλε στρατό εισβολής στην Αγγλία το 1216, η χώρα βρισκόταν σε χάος. Εκείνη τη στιγμή, τον Οκτώβριο του 1216, ο Ιωάννης άφησε ξαφνικά τα εγκόσμια, ίσως θύμα δηλητηρίασης, όπως λέει ο θρύλος που ανέκυψε στη συνέχεια. Ο θάνατός του όμως έσωσε τη Magna Carta. Το στέμμα πέρασε στον εννεαετή διάδοχό του Ερρίκο Γ', εν ονόματι του οποίου ο αντιβασιλεύς κόμης Pembroke εξέδωσε μια νέα συντομότερη μορφή της χάρτας. Αργότερα, το 1217, για να διασφαλιστεί η ειρήνευση της χώρας εν ονόματι του Ερρίκου ΙΙΙ, εκδόθηκε άλλη μια εκδοχή του κειμένου των δικαιωμάτων και των ελευθεριών του βασιλείου. Τότε για πρώτη φορά εμφανίζεται στις πηγές και η ονομασία Magna Carta για τον θεμελιώδη αυτόν νόμο.

Πρότυπο δικαιοταξίας

Οταν το 1225 ο Ερρίκος ενηλικιώθηκε, εξέδωσε εκ νέου τον χάρτη μαζί με έναν άλλο χάρτη για τα δικαιώματα στα δάση του βασιλείου. Ο νεαρός βασιλεύς εξέδωσε τους δύο χάρτες αυτεπαγγέλτως ως αντάλλαγμα για έναν γενικό φόρο που του κατέβαλε το βασίλειο. Τώρα πλέον το κείμενο των δικαιωμάτων έλαβε την οριστική μορφή με την οποία λειτούργησε στο σύστημα του κοινού δικαίου.

Αυτό το οριστικό πλέον κείμενο της Magna Carta αποτελείται από σαράντα ένα άρθρα αντί των αρχικών εξήντα τριών. Από τα άρθρα αυτά τρία βρίσκονται ακόμη εν ισχύι στο Δίκαιο του Ηνωμένου Βασιλείου: το πρώτο άρθρο για την ελευθερία της Εκκλησίας, το άρθρο για τις ελευθερίες της πόλεως του Λονδίνου και το άρθρο για την τήρηση των κανόνων του Δικαίου στη μεταχείριση των υποδίκων. Η σπουδαιότητα του κειμένου οφειλόταν στην κοινή υπόσχεση προς όλους τους ελεύθερους υπηκόους ως προς τον τερματισμό των νομικών και φορολογικών καταχρήσεων, περιλαμβανομένης της αυθαίρετης σύλληψης.

Αυτά τα στοιχεία προσέδωσαν στη Magna Carta την αίγλη της ως προτύπου δικαιοταξίας. Από τον δέκατο τέταρτο αιώνα και εξής παρέμεινε σταθερό σημείο αναφοράς τόσο στη νομολογία των αγγλικών δικαστηρίων όσο και στην πολιτική πράξη ως προς τη διαφύλαξη της πολιτικής κοινότητας από την αυθαιρεσία της εξουσίας. Από τη Βρετανία το κοινό Δίκαιο και το πνεύμα της Magna Carta μεταφυτεύθηκαν στις υπερπόντιες αποικίες της στην Αμερική και μεταλαμπαδεύτηκαν στα αχανή εδάφη της Βρετανικής Aυτοκρατορίας: την επικαλέστηκε ο Γκάντι στο απελευθερωτικό κίνημα της Ινδίας και ο Nelson Mandela από το εδώλιο του κατηγορουμένου το 1963 στη Νότιο Αφρική.

Αυτή υπήρξε η ιδεολογική και ηθική κληρονομιά του μεγάλου χάρτη των δικαιωμάτων. Από επιβεβαίωση των εθίμων της φεουδαλικής κοινωνίας, χάρη στην ισχυρή πρόθεση περιστολής της αυθαιρεσίας της εξουσίας, μετεξελίχθηκε μέσα στους αιώνες σε συμβολικό θεμέλιο της ευνομίας και του σεβασμού της ελευθερίας στις κοινωνίες της νεωτερικότητας.

Ο κ. Πασχάλης Κιτρομηλίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.