Ο περιπετειώδης συγγραφέας του «Δον Κιχώτη», Μιγκέλ ντε Θερβάντες

             

Ο καλός στρατιώτης που τραυματίστηκε στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου και φυλακίστηκε επειδή έβαλε χέρι στα ταμεία του κράτους!

Βίος και πολιτεία πραγματικά, ο στρατιωτικός που πολέμησε στη Ναύπακτο, πιάστηκε αιχμάλωτος των πειρατών και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή για ατασθαλίες στα φοροεισπρακτικά ταμεία του έμελλε να μας χαρίσει ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και αναμφίβολα το πρώτο «μοντέρνο» λογοτεχνικό έργο!
Όλα θα ξεχνιούνταν όμως όταν δημοσίευσε το πρώτο μέρος του κλασικού σήμερα πονήματός του «Δον Κιχώτης» και θα ξεπηδούσε ως αστέρας των ισπανικών γραμμάτων, περνώντας τώρα το τελευταίο τμήμα της ζωής του ως συγγραφέας περιωπής.
Ένας άνθρωπος σαφώς μεγαλύτερος της εποχής του, ο μυθιστοριογράφος, ποιητής και δραματουργός Θερβάντες χάρισε στην ανθρωπότητα το σημαντικότερο ίσως κείμενο που ξεπήδησε από τα ισπανικά γράμματα, το οποίο έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από 60 γλώσσες και συνεχίζει να διαβάζεται αδιαλείπτως από τις αρχές του 17ου αιώνα μέχρι και τις μέρες μας.
Ο Δον Κιχώτης και ο Σάντσο Πάντσα παραμένουν οι πιο αναγνωρίσιμες φιγούρες της παγκόσμιας λογοτεχνίας σε οικουμενικό επίπεδο, γεννώντας ένα πραγματικό και διαχρονικό φαινόμενο της γραφής. Κι όλα αυτά από έναν περιπετειώδη και τυχοδιώκτη άνθρωπο που δεν θα αναγνωριζόταν ως λογοτέχνης παρά στα τελευταία του.
Κι αν «η πένα είναι η γλώσσα της ψυχής», όπως έλεγε, τότε λίγοι τη μίλησαν καλύτερα και πιο καθαρά από τον ισπανό γίγαντα της λογοτεχνίας…

Πρώτα χρόνια

Ο Μιγκέλ ντε Θερβάντες Σααβέδρα γεννιέται πιθανότατα στις 29 Σεπτεμβρίου 1574 στο παλιό βασίλειο του Τολέδο, αν και τόσο για την ημερομηνία γέννησής του όσο και τη γενέτειρά του ιστορική συναίνεση δεν υπάρχει. Ξέρουμε πάντως ότι βαφτίστηκε στις 9 Οκτωβρίου 1547. Ήταν το τέταρτο από τα εφτά παιδιά ενός κωφού χειρουργού και φαρμακοποιού και της συζύγου του, οι οποίοι πάλευαν για να μεγαλώσουν τη φαμίλια τους, μιας και ο γιατρός δεν ήταν καλοπληρωμένο επάγγελμα στα χρόνια του Θερβάντες.
Τίποτα άλλο δεν είναι γνωστό (ή επιβεβαιωμένο) για τη ζωή του μέχρι το 1569 τουλάχιστον, όταν τον συναντάμε ως πρώιμο και πολλά υποσχόμενο ποιητή: ο μεγάλος ουμανιστής δάσκαλος Χουάν Λόπες ντε Όγιος, αφιερωμένος στη λογοτεχνία και το κοσμικό κράτος καθώς ήταν, δημοσίευσε μια ποιητική συλλογή προς τιμήν της βασίλισσας Ελισάβετ του οίκου των Βαλουά και τρία σονέτα του Θερβάντες περιλαμβάνονται στο πόνημα. Στον πρόλογο μάλιστα, ο Όγιος τον αναγνωρίζει ως «αξιαγάπητο μαθητή μου». Ο Θερβάντες δεν φοίτησε στο πανεπιστήμιο και για την εκπαίδευσή του δεν είναι τίποτα γνωστό, κι αυτό εξαιτίας των συχνών μετακινήσεων της οικογένειας για τις ανάγκες του πατρικού επαγγέλματος.

Ερχόμενος σε επαφή με τα ουμανιστικά ιδεώδη που δονούσαν την Ευρώπη, τα πρώτα γραπτά του Θερβάντες αντικατοπτρίζουν τις ανθρωπιστικές και κοσμικές του ιδέες, αλλά και την ευρύτατη λογοτεχνική γνώση του…

Ποίηση και πόλεμος

Την επόμενη χρονιά, ο Θερβάντες άφησε κάτω την πένα και έπιασε το όπλο, καθώς οι βιοποριστικές ανάγκες τον καλούσαν στον πόλεμο. Κι έτσι θα βρεθεί να υπηρετεί σε εκστρατευτικό ισπανικό σώμα στην Ιταλία. Το 1570 ήταν μέλος λοιπόν των ισπανικών δυνάμεων στη Νάπολη, όταν και θα εμπλεκόταν στον πόλεμο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τα χριστιανικά βασίλεια της Ευρώπης.
Στις 7 Οκτωβρίου 1571, στην περίφημη Ναυμαχία της Ναυπάκτου, ο υπαξιωματικός πια Θερβάντες επιβαίνει πάνω στην ιταλική φρεγάτα «Μαρκέσα», αν και είναι βαριά άρρωστος. Πάσχει από ελονοσία και οι γιατροί τού έχουν συστήσει να μείνει στο κρεβάτι, ο ηρωισμός του όμως, που είχε ήδη φανεί στις προηγούμενες μάχες, τον αναγκάζει να βγει από το αμπάρι: «Είναι καλύτερο να πεθάνω υπηρετώντας τον Θεό και τον βασιλιά, απ’ το να κατέβω κάτω. Καπετάνιε, τοποθέτησέ με στο πιο επικίνδυνο σημείο και εκεί θα πεθάνω πολεμώντας».

Ο Θερβάντες τραυματίζεται σοβαρά δεχόμενος δύο σφαίρες στο στέρνο και άλλη μία στο αριστερό χέρι, το οποίο θα παραμείνει παράλυτο για το υπόλοιπο της ζωής του. Παρά ταύτα, διακρίθηκε για άλλη μια φορά για τη γενναιότητά του! Ο νικητήριος στόλος επέστρεψε στη Μεσίνα, όπου ανέρρωσε ο πολεμιστής από τα τραύματά του. Μεταξύ 1572-1574, θα πάρει μέρος σε πολλές ακόμα μάχες και η γενναιότητά του τον έφερε πια στο κατώφλι της προαγωγής.
Υπηρετώντας στο Παλέρμο της Σικελίας, ειδοποιήθηκε για την προαγωγή του σε λοχαγό και αφού μάζεψε τα απαραίτητα χαρτιά και τις συστατικές έβαλε πλώρη για την Ισπανία. Ο Θερβάντες κατέπλευσε από τη Νάπολη με τον αδερφό του τον Σεπτέμβριο του 1575, όταν θα ξεκινούσε μια νέα περιπέτεια για τον ίδιο…

Πέντε χρόνια αιχμαλωσίας

Στις 26 Σεπτεμβρίου, το πλοίο που επέβαινε έπεσε στα χέρια αλγερινών πειρατών και οι όμηροι μεταφέρθηκαν δεμένοι πιστάγκωνα στο Αλγέρι! Βλέποντας τις συστατικές του Μιγκέλ, οι πειρατές πίστεψαν ότι ο Θερβάντες ήταν πολύ ισχυρός άντρας και ζήτησαν έτσι ένα υπέρογκο ποσό για λύτρα, τα οποία και δεν μπορούσε να πληρώσει φυσικά η φτωχή οικογένειά του.
Οι γονείς του συγκέντρωσαν έπειτα από δύο χρόνια ένα σημαντικό χρηματικό ποσό, το οποίο έφτανε όμως για να απελευθερωθεί μόνο ο ένας από τους δύο γιους! Ο Ροδρίγο επέστρεψε στην Ισπανία, ενώ ο Μιγκέλ παρέμεινε στο Αλγέρι για τρία ακόμα χρόνια, περιμένοντας τον θάνατο ή τα φρικιαστικά βασανιστήρια. Όταν στάλθηκε το νέο παχυλό ποσό στο κουρσάρικο λημέρι, στο οποίο είχαν συνεισφέρει και χριστιανοί έμποροι, ο Μιγκέλ πήρε τον δρόμο της επιστροφής στις 19 Σεπτεμβρίου 1580, μετρώντας πια πέντε χρόνια στην αιχμαλωσία.

Ο ίδιος προσπάθησε μάλιστα να το σκάσει αρκετές φορές, απέτυχαν όμως όλες. Η εμπειρία πάντως της αιχμαλωσίας θα γεννήσει στο μέλλον δύο θεατρικά έργα («Τα κάτεργα του Αλγερίου» και «H ζωή στο Αλγέρι»), επηρεάζοντας γενικότερα και ευρύτερα το συγγραφικό του έργο…

Ο «Δον Κιχώτης»

Επιστρέφοντας στη Μαδρίτη, ο Θερβάντες συνεχίζει να μαστίζεται από τη φτώχεια, παρά ταύτα ξανάπιασε την πένα περιμένοντας νέο διορισμό του σε στρατιωτικό πόστο. Το 1585 γράφει το πρώτο του μυθιστόρημα, τη «Γαλάτεια», αν και το ποιμενικό αυτό ειδύλλιο δεν είχε την εμπορική επιτυχία που προσδοκούσε ο συγγραφέας. Προσπάθησε τότε να εισβάλει στη θεατρική κοινότητα της Ισπανίας, καθώς η δραστηριότητα παραήταν επικερδής για τους συγγραφείς θεατρικών έργων.
Παρά την ταλαντούχα πένα του όμως αποτυγχάνει και πάλι να βρει εμπορική επιτυχία, ενώ από τα θεατρικά της εποχής σώζονται μόλις δύο. Παρά το συμβόλαιο συνεργασίας που υπέγραψε με γνωστό θεατρώνη της Μαδρίτης και την άκρως παραγωγική συγγραφικά περίοδο, κατά την οποία ο ίδιος υποστήριξε ότι συνέγραψε περισσότερα από 20 θεατρικά, καταξίωση στο θέατρο δεν βρήκε. Ούτε καν με τη «Σύγχυση», το κορυφαίο θεατρικό που έγραψε ποτέ, όπως διατεινόταν τουλάχιστον ο ίδιος.

Κι έτσι στα τέλη της δεκαετίας του 1580 και με την αποτυχία να τον βαραίνει, απομακρύνεται από τον λογοτεχνικό κόσμο, καταφεύγει στη Σεβίλλη και κάνει νέα αίτηση για να διοριστεί στον στρατό. Αφού του αρνούνται πόστο στην Ινδία, τον προσλαμβάνουν στο ισπανικό ναυτικό ως υπεύθυνο επισιτισμού και εφοδιασμού, κατηγορείται όμως για κατάχρηση και φυλακίζεται δύο φορές! Ταπεινωμένος για άλλη μια φορά, τώρα εργάζεται ως φοροεισπράκτορας του στέμματος, τα σοβαρά οικονομικά προβλήματά του όμως τον οδηγούν πιθανότατα και πάλι στην υπεξαίρεση.
Ο Θερβάντες επιστρέφει στη φυλακή, αφορίζεται από την εκκλησία της Σεβίλλης και ήταν ακριβώς στη νέα περίοδο του εγκλεισμού του, μεταξύ 1596-1598, που θα σχεδίαζε το γενικό περίγραμμα της ιστορίας που θα άλλαζε μια για πάντα την πορεία της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας! Μέσα στη φυλακή, ο Θερβάντες αρχίζει να γράφει τις πρώτες γραμμές του «Δον Κιχώτη». Όταν αποφυλακίστηκε, τα ίχνη του χάνονται και είναι αρκετά πιθανό να επέστρεψε στη φυλακή μεταξύ 1600-1603, αν και για την περίοδο μόνο θεωρίες μπορούν να διατυπωθούν.

Ξέρουμε πάντως ότι στο διάστημα αυτό έγραφε νυχθημερόν την ιστορία που θα τον έστελνε στο πάνθεο της γραφής: το πρώτο μέρος του «Δον Κιχώτη» κυκλοφόρησε στη Μαδρίτη τον Ιανουάριο του 1605 για να παρακολουθήσει τις περιπέτειες του ηλικιωμένου Δον Κιχώτη και του πιστού του υπηρέτη Σάντσο Πάντσα καθώς μάχεται ανεμόμυλους!
Το μυθιστόρημα γνώρισε από την πρώτη στιγμή κατακλυσμιαία επιτυχία, καθώς όπως το έλεγε ο γερμανός φιλόσοφος Φρίντριχ Σέλινγκ: «Ο Δον Κιχώτης είναι η πιο καθολική, πιο βαθυστόχαστη και πιο γραφική απεικόνιση της ζωής της ίδιας». Τα ίχνη του χάνονται και πάλι μεταξύ 1605-1608, όταν νέες νομικές περιπέτειες θα τον φέρουν στη Μαδρίτη: η νόθα κόρη του (ήταν παντρεμένος από το 1584 αλλά δεν είχε παιδιά από τη νόμιμη σύζυγό του) τον εμπλέκει σε μια σειρά από δικαστικές διαμάχες που είχαν να κάνουν με δικές της οικονομικές ατασθαλίες.

Ο Θερβάντες προσπαθεί και πάλι να φύγει από την Ισπανία, αν και δεν βρίσκει πουθενά καταφύγιο. Θέλει να πάει στη Νάπολη το 1610, αλλά δεν γίνεται δεκτός από τον νέο κυβερνήτη. Παρά τη φήμη που τον ακολουθεί ως συγγραφέα, το διαχρονικό οικονομικό του πρόβλημα δεν έχει λυθεί, μιας και τα δικαιώματα για το έργο του ήταν πενιχρά…

Τελευταία χρόνια

Παρά τις νουβέλες και τις ποιητικές συλλογές που έγραψε στο τελευταίο αυτό διάστημα της ζωής του και τη φήμη που απολάμβανε πια, η ζωή του δεν ακολούθησε την ίδια πορεία. Αφού έγραψε τα 12 αριστουργηματικά διηγήματα με τον τίτλο «Υποδειγματικές νουβέλες» το 1613 (οι οποίες γέννησαν το λογοτεχνικό είδος του διηγήματος στην Ισπανία!), «το Ταξίδι στον Παρνασσό» (1614) και τις θεατρικές «Οκτώ Κωμωδίες» (1615), δημοσίευσε το 1615 το δεύτερο μέρος του «Δον Κιχώτη», ολοκληρώνοντας έτσι τις περιπέτειες του αθεράπευτα ρομαντικού αν και μισότρελου Κιχώτη.

Ο «Δον Κιχώτης» δεν έκανε πλούσιο τον συγγραφέα του, καθώς τα δικαιώματα του έργου ήταν σχεδόν συμβολικά. Ο μεγάλος συγγραφέας άφησε την τελευταία του πνοή στις 22 Απριλίου 1616, ολοκληρώνοντας κατάκοιτος στο κρεβάτι το νέο του πόνημα «Τα πάθη του Περσίλεως και της Σιγισμούνδης» τέσσερις μόλις μέρες πριν από τον θάνατό του. Η χήρα του δημοσίευσε το έργο το 1617…