Οι θησαυροί της Σαμοθράκης χωρίς τη Νίκη

Της ΤΑΣΟΥΛΑΣ  ΕΠΤΑΚΟΙΛΗ

•                

                                        Οι Χορεύτριες, μέρος από ζωφόρο.

Σαµοθράκη, ένας ορεινός όγκος (το όρος Σάος των 1.611 µέτρων) που υψώνεται απότοµα µέσα από τη θάλασσα, νοτιοδυτικά των εκβολών του ποταµού Εβρου και κοντά στο «στόµα» του Ελλησπόντου• τόπος παράξενος, επιβλητικός και υποβλητικός. ∆εν είναι, όµως, µόνο η αγριάδα του τοπίου της που προκαλεί δέος εδώ και αιώνες σ’ όσους την αντικρίζουν, αλλά και η έντονη µυστηριακή αύρα της. «Ιερά χώρα» και «Ζαθέη», δηλαδή σεπτή και αγιωτάτη, την αποκαλεί ο Οµηρος. Οχι τυχαία. Το µικρό νησί του βορείου Αιγαίου έχει ήδη από τους αρχαϊκούς χρόνους συνδεθεί µε τα Καβείρια µυστήρια (τα δεύτερα σε σηµασία µετά τα Ελευσίνια), δηλαδή τις τελετές προς τιµήν των Καβείρων, των Μεγάλων Θεών.

Οσοι µυούνταν σ’ αυτές ήλπιζαν ότι θα γίνονταν καλύτεροι, ευσεβέστεροι και δικαιότεροι κι έτσι θα εξασφάλιζαν προστασία από τους κινδύνους στις θαλάσσιες µετακινήσεις τους, αλλά και ευτυχία στη µετά θάνατον ζωή. Ηταν όµως αυστηρά απόρρητες, αφού βαριά κατάρα θα έπεφτε πάνω σε όποιον αποκάλυπτε το παραµικρό, κι έτσι ελάχιστες πληροφορίες έχουν φτάσει µέχρι εµάς για το τελετουργικό και το περιεχόµενο της συγκεκριµένης λατρείας. «Οποίοι τινές είναι οι Κάβειροι και όποια τινά µυστήρια τελούν εις την Μητέρα Ρέα, θα ζητήσω συγγνώµην από τους φιλοµαθείς διά την σιωπήν µου αυτήν», γράφει ο Πλούταρχος. Η οµερτά των µυηµένων -ανάµεσά τους ήρωες και ηµίθεοι όπως ο Ηρακλής, ο Αγαµέµνων, ο Οδυσσέας-, που έδεναν, για να ξεχωρίζουν, µια πλατιά πορφυρή ταινία γύρω από τη µέση τους...
Στο µύθο της Σαµοθράκης, όµως, συντέλεσαν και άλλα γεγονότα, που διαµόρφωσαν την αρχαία µυθολογία και ιστορία. Εδώ βρίσκονται οι ρίζες της βασιλικής οικογένειας της Τροίας. Εδώ ο Φίλιππος Β΄ γνώρισε και ερωτεύτηκε τρελά την όµορφη κόρη του βασιλιά των Μολοσσών της Ηπείρου, της έδωσε το όνοµα Ολυµπιάδα -δηλαδή αυτή που κατοικεί στον Ολυµπο µαζί µε τους θεούς-, την παντρεύτηκε και µαζί της απέκτησε έναν γιο που έµελλε να αλλάξει το ρου της ιστορίας: τον Αλέξανδρο. Εδώ κατέφυγε ο Περσέας, ο τελευταίος Μακεδόνας βασιλιάς, κυνηγηµένος από τους Ρωµαίους. Τη συναρπαστική ιστορία του νησιού κατά την αρχαιότητα θα µας αφηγηθούν 252 εκθέµατα που ταξίδεψαν στην Αθήνα έπειτα από πρόσκληση και πρωτοβουλία του Μουσείου Ακρόπολης, µε την αφορµή των έκτων γενεθλίων του. Η έκθεση «Σαµοθράκη. Τα µυστήρια των Μεγάλων Θεών» άνοιξε χθες τις πύλες της, σε συνεργασία µε τις Εφορείες Αρχαιοτήτων Ροδόπης και Εβρου και τον ειδικό στις αρχαιότητες της Σαµοθράκης ∆ηµήτρη Μάτσα.
Από το υστέρηµα του µουσείου
«Αποφασίσαµε να συνεργαστούµε µε περιφερειακά µουσεία της χώρας, έτσι ώστε σπουδαία ευρήµατα τα οποία λόγω της απόστασης είναι λιγότερο προσιτά, άρα και λιγότερο γνωστά, να παρουσιαστούν σε ένα ευρύ κοινό, ελληνικό και διεθνές», εξηγεί ο ∆ηµήτρης Παντερµαλής, πρόεδρος του Μουσείου Ακρόπολης. «Επιπλέον, προσφέρουµε µε πολλή χαρά την εµπειρία και την τεχνογνωσία µας. Τα αντικείµενα που θα δείτε στην έκθεση θα επιστρέψουν στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σαµοθράκης, το οποίο ανακαινίζεται, συντηρηµένα και παρουσιασµένα µε σύγχρονο τρόπο. Ολα αυτά γίνονται από το υστέρηµά µας, αλλά θεωρούµε ότι είναι µια σηµαντική συµβολή στον πολιτισµό της χώρας, ειδικά σε καιρό κρίσης...»
Τι οδήγησε στην επιλογή της Σαµοθράκης; «Το ότι είναι ένα από τα πιο αποµακρυσµένα νησιά του Αιγαίου και στην αρχαιότητα έπαιξε πολύ σηµαντικό ρόλο. Τα µυστήρια των Μεγάλων Θεών είχαν τεράστια ακτινοβολία σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Αποτελούν µια έκφανση της θρησκείας των αρχαίων Ελλήνων που δεν µας είναι πολύ γνωστή: διαφορετική από τη λατρεία των Ολύµπιων θεών, αλλά χωρίς να έρχεται σε σύγκρουση µαζί της. Ηταν προϊόν της ενδόµυχης επιθυµίας του ανθρώπου εκείνης της εποχής να είναι πιο προσωπικά δεµένος µε τη θεότητά του, σε µια υπερβατική σχέση που θα αφορούσε αποκλειστικά τον ίδιο. Και, όσο κι αν µας εκπλήσσει, περιείχαν χαρακτηριστικά των σηµερινών µυστηριακών λατρειών: νηστεία, προσευχή, εξοµολόγηση, επίκληση του θεού στις δύσκολες στιγµές», εξηγεί ο κ. Παντερµαλής.
Είχα την τύχη να παρακολουθήσω µέρος της προετοιµασίας της έκθεσης στα εργαστήρια του µουσείου, από την οµάδα του ∆ηµήτρη Μαραζιώτη, προϊσταµένου του τοµέα συντήρησης. Από τα µέσα Μαΐου, που τα 252 αντικείµενα έφτασαν από τη Σαµοθράκη, ο ίδιος και οι οκτώ συνεργάτες του (Κωνσταντίνος Βασιλειάδης, ∆ηµήτρης Μαγκαφάς, Μαρία Γαυρινιώτη, ∆ηµήτρης Κιλκής, Ιωάννα Φαρµάκη, Βασιλική Ραχιώτη, Ευαγγελία Φράγκου και ∆ηµήτρης Κορσαβίδης) αποδύθηκαν σε έναν αγώνα δρόµου ώστε όλα να είναι έτοιµα τη µέρα των εγκαινίων. ∆ούλεψαν χωρίς ωράριο, χωρίς αργίες και Σαββατοκύριακα. Τους είδα να καθαρίζουν σχεδόν µε τρυφερότητα τις πτυχές του χιτώνα της ακέφαλης Νίκης, ύψους 2,75 µ., που βρισκόταν στο πίσω ακρωτήριο του Ιερού. Να συγκολλούν µε χειρουργική ακρίβεια κοµµάτια από σπασµένα αγγεία. Να τοποθετούν σε ειδικές βάσεις τις εντυπωσιακές «Χορεύτριες», µέρος από ζωφόρο, ένα χρυσό λιονταράκι, εξαίρετο δείγµα περσικής χρυσοχοΐας του 4ου αι. π.Χ., πιθανότατα ανάθηµα Μακεδόνα που επέστρεψε σώος από την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και µια µαρµάρινη επιγραφή σε πεσσό (τετράγωνη κολόνα), µε το σαφές και µάλλον απειλητικό µήνυµα «Αµύητον µη εισιέναι» - ο αµύητος να µείνει εκτός...
Αυτό που δεν είδα -και, δυστυχώς, δεν θα δουν ούτε οι επισκέπτες της έκθεσης- είναι το περίφημο άγαλµα της Νίκης της Σαµοθράκης, που βρέθηκε το 1863 στο Ιερό των Μεγάλων Θεών και φιλοξενείται στο Λούβρο. Υπήρχε η σκέψη για παρουσίαση ενός αντιγράφου, αλλά το αισθητικό αποτέλεσµα δεν θα ήταν το ιδανικό. Ετσι, η ξενιτεµένη φτερωτή θεά θα είναι παρούσα µόνο µέσω ψηφιακής παρουσίασης. Είναι κι αυτή µια ευκαιρία να αποκατασταθεί η αλήθεια στα µάτια των χιλιάδων ξένων που αναµένεται να περιηγηθούν στο χώρο της έκθεσης. «Οι περισσότεροι επισκέπτες του Λούβρου», λέει ο κ. Παντερµαλής, «δεν γνωρίζουν πως υπάρχει ελληνικό νησί µε αυτό το όνοµα και θεωρούν πως πρόκειται για το όνοµα του αρχαίου καλλιτέχνη: η Νίκη του Σαµοθράκη...»