Από τα παιδικά χρόνια στον Πειραιά έως τη «Μέδουσα»

ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΣΑΡΟΥΧΗΣ

Δυόμισι σχεδόν δεκαετίες μετά τον θάνατο του Γιάννη Τσαρούχη, ήρθε πλέον ο καιρός να προσεγγίσουμε ερμηνευτικά το πολύτροπο έργο του, που δονείται από αίσθηση ζωής και φως. Και σε καμία περίπτωση δεν εξαντλείται με μια αναδρομική, όσο επαρκής κι αν είναι, όπως αυτή που είδαμε προ τετραετίας στο Μουσείο Μπενάκη.

Εξι ετών στην «Αϊντα»

Εξι ή επτά χρονών βλέπει στο Στάδιο την «Αϊντα» που τον σημαδεύει. Την τραγουδάει στη γειτονιά του Πειραιά και του πετούν... νερά. Το 1926, την αποτυπώνει με νερομπογιά σε χαρτί (φωτό). Εκείνη την περίοδο ζωγραφίζει με ακουαρέλα, νεκρές φύσεις, τοπία και κτίρια, όπως το Αστεροσκοπείο που βλέπει στην Αθήνα, όπου έχει μετακομίσει οικογενειακώς, στην οδό Ερμού 70.

Ο ίδιος ευτυχώς δεν άφησε μόνο το πλούσιο έργο του ως «αυτοβιογραφία», αλλά σχολαστικά φρόντισε να μας εφοδιάσει με γραπτά κείμενα, σημειώσεις, σκέψεις και λεπτομέρειες της περιπέτειάς του με την τέχνη και τα ερωτήματα της ζωής, όλα αυτά δηλαδή που συγκροτούν το δικό του συναξάρι.
Πάνω σε ένα τέτοιο υλικό, δικό του, που φροντίζει με αφοσίωση, όπως ολόκληρο το έργο του Τσαρούχη, η ανιψιά του Νίκη Γρυπάρη, πρόεδρος του ομώνυμου Ιδρύματος, πατάει το πρώτο μέρος της «Εικονογράφησης μιας αυτοβιογραφίας», στο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς), έως τις 27 Ιουλίου 2014.
Με βασικά εργαλεία κείμενα, σημειώσεις, συνεντεύξεις, φωτογραφίες και φυσικά έργα του, πάνω από 200, επιχειρείται μια αποκρυπτογράφηση και μια ερμηνεία της καλλιτεχνικής πορείας του ζωγράφου, από το 1910 (έτος γέννησης) έως το 1940, έτος του Πολέμου και της επιστράτευσής του, που σηματοδοτεί και μια τεχνοτροπική στροφή.

Μαθητής του Κόντογλου

Φοιτητής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, γνωρίζει το 1927 τον Κόντογλου. Εκείνος τον αποπαίρνει: «Νόμιζα ότι ήσουν λαϊκό παιδί που σχεδιάζει καράβια και καραγκιόζηδες. Και βλέπω ένα πληροφορημένο παιδί που ξεσηκώνει τα φιγουρίνια του Παρισίου...». Λίγο μετά μαθαίνει βυζαντινή τέχνη ως μαθητής και βοηθός του Κόντογλου. Διαφωνεί μαζί του και, αντιδρώντας, ζωγραφίζει σουρεαλιστικά σχέδια και αφηρημένους πίνακες. Είναι μια πολύ γόνιμη περίοδος για τον νεαρό ζωγράφο, που ρουφάει κάθε χρήσιμη γνώση. Από το Θέατρο Σκιών του Σπαθάρη μέχρι υφαντική στον αργαλειό από την Εύα Πάλμερ-Σικελιανού. Δείγμα στη φωτογραφία με μια «Αντιγραφή από Κοπτικό μαξιλάρι» (1931).

Από τα παιδικά χρόνια στον Πειραιά («Εκεί στις αναμνήσεις μου τις παιδικές βασίζεται ό,τι έκανα»), όταν στα επτά του ζωγραφίζει κάτι υπέροχα «Καράβια το ηλιοβασίλεμα» και στα 6,5 ξεκινά η παθιασμένη σχέση του με το θέατρο, βλέποντας τη θρυλική επιθεώρηση «Ξιφίρ Φαλέρ», με σκηνικά του Αραβαντινού που του αποκαλύπτουν τη μαγεία της θεατρικής σκηνής, ή ακούγοντας την «Αΐντα» στο Στάδιο.

Διακοπές στην Κηφισιά

Στα χρόνια μεταξύ 1925 - 1927, ο Τσαρούχης παραθερίζει οικογενειακώς στην Κηφισιά, δίπλα στο σπίτι του Γιώργου Σεφέρη και της αδελφής του Ιωάννας Τσάτσου. «Εκείνη την εποχή έκανα την ακουαρέλα που παριστάνει το σπίτι του χειρουργού Φωκά, όπου έμενε η οικογένεια Σεφεριάδη», γράφει ο ίδιος. Στη φωτογραφία, η ακουαρέλα «Παρτέρια στη Κηφισιά» (1926).

Μέχρι να φέρει από το Παρίσι την Αθήνα και να αρχίσει να χτίζει τον προσωπικό του κόσμο με εργαλεία που που έδωσαν η βυζαντινή και η λαϊκή παράδοση. «Επιστροφή στην Ελλάδα, επίδραση από ρεκλάμες, Καραγκιόζη και Ματίς. Επιστροφή στον ανατολίτικο εξπρεσιονισμό», κατά τον ίδιο.

Στο ατελιέ της οδού Τενέδου

Οταν το 1935 ο Τσαρούχης ξεκινούσε για το παρθενικό του ταξίδι στο Παρίσι, ήταν έτοιμος να δεχτεί ό,τι είχε να του δώσει ο ώριμος πια Ματίς: το μεσογειακό φως που ήξερε από τον Πειραιά, το καθαρό χρώμα της βυζαντινής ζωγραφικής που γνώριζε από τα ψηφιδωτά στο Δαφνί και τη μαθητεία στο Κόντογλου, τις μοντέρνες φόρμες που έμαθε από τον Παρθένη. Επιστρέφοντας, στο ατελιέ της οδού Τενέδου ζωγραφίζει τους «Ποδηλάτες», εμπνευσμένος από τους ποδηλατικούς αγώνες του Παρισιού, και, επηρεασμένος από το Ματίς, δουλεύει με τις χρωματικές κλίμακες του Σωτήρη Σπαθάρη και του Δεδούσαρου. Η πρώτη του ατομική γίνεται το 1938 σε ένα άδειο μαγαζί στην οδό Νίκης. Στις φωτογραφία, «Μεταμφιεσμένος τσολιάς με κουρτίνα και χάντρες» (1935)

Η αφήγηση όλων όσοι επηρέασαν και διαμόρφωσαν τον Γιάννη Τσαρούχη, κάνοντάς τον να εξελιχθεί σε έναν από τους σημαντικότερους Ελληνες ζωγράφους, μέσα από έντεκα ενότητες κι ένα εξαιρετικό στήσιμο από τη σκηνογράφο Λίζη Πεζανού, ξεκινά με μια πανοραμική φωτογραφία του Πειραιά των αρχών του 20ού αιώνα και ολοκληρώνεται με την «Κεφαλή της Μέδουσας» που αντιγράφει από το Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.

«Νέος στο παράθυρο με φανέλα της ΑΕΚ».

Πρόκειται για μια συναρπαστική αφήγηση, τεκμηριωμένη και αποκαλυπτική των ενδιαφερόντων του, από τον Καραγκιόζη μέχρι την κοπτική υφαντική και από τους ζεϊμπέκηδες έως τον υπερρεαλισμό. Μια τοιχογραφία των προσώπων που επέδρασαν στο έργο του, από τον Κόντογλου και τον Πικιώνη μέχρι τον Αγγελική Χατζημιχάλη και την Εύα Πάλμερ. Το δεύτερο μέρος, 1940-1989, προγραμματίζεται για τον Σεπτέμβριο του 2014.
ΔΗΜΗΤΡΑ ΡΟΥΜΠΟΥΛΑ
dirouboula@pegasus.gr