Ο πρώτος τσάρος Ιβάν ο Τρομερός
Ο ανηλεής αυτοκράτορας του Βασιλείου της Ρωσίας
Ο Ιβάν Δ’ δεν πήρε το προσωνύμιο «Τρομερός» τυχαία..Ο μεγάλος δούκας της Μοσχοβίας και κατοπινός (πρώτος) τσάρος πασών των Ρωσιών προσάρτησε τεράστια εδάφη στο βασίλειό του, συχνά με αθέμιτα και αιμοσταγή μέσα, δημιουργώντας έτσι την πρώτη κεντρική και συγκεντρωτική διοίκηση της τεράστιας αυτοκρατορίας.
Στην περίοδο της μακράς ηγεμονίας του (1533-1584), μια εποχή κατακτήσεων και μαζικών εδαφικών προσαρτήσεων, ο Ιβάν μετέτρεψε τη Ρωσία σε ένα στρατιωτικά ρωμαλέο κράτος, εγκαινιάζοντας ραγδαίες και εκτεταμένες αλλαγές για την εξέλιξη των μεσαιωνικών απομειναριών σε μια σύγχρονη αυτοκρατορία με κεντρική διοίκηση.
Ο πρώτος ηγεμόνας της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και τσάρος πασών των Ρωσιών μαστίστηκε όμως στην προσωπική του ζωή από ψυχικές νόσους και ακραία ξεσπάσματα βίας, που θα διεκδικούσαν ακόμα και τη ζωή του γιου του, φέρνοντας ταυτοχρόνως όλεθρο και καταστροφή στο κράτος του.
Μεγαλύτερος και από θρύλο ακόμα, συνεχίζει να πονοκεφαλιάζει τους ιστορικούς για το ποιος πράγματι ήταν ο ισχυρός άντρας της μεταμεσαιωνικής Ρωσίας…
Πρώτα χρόνια
Ο Ιβάν Δ’ Βασιλίεβιτς γεννιέται στις 25 Αυγούστου 1530 στο Μεγάλο Δουκάτο της Μοσχοβίας ως γιος του Ιβάν Γ’ Βασιλίεβιτς, του επονομαζόμενου και «Μέγα», για να κυβερνήσει από την πρώτη στιγμή. Ο μέγας δούκας πέθανε όταν ο Ιβάν ήταν τριών ετών και τον έχρισε έτσι διάδοχο του θρόνου, με τη μητέρα του να λειτουργεί βέβαια ως αντιβασιλέας μέχρι την ενηλικίωση του δελφίνου.
Έμελλε όμως να πεθάνει κι εκείνη όταν ο γιος της ήταν μόλις 8 ετών (1538), αφήνοντας αρκετούς μνηστήρες να καλοβλέπουν το στέμμα και να αμφισβητούν ανοιχτά πια την εξουσία της. Το μεγαλόπρεπο βασίλειο σύντομα εκφυλίστηκε και μαστίστηκε από χάος, καθώς ουκ ολίγες δυναστείες μάχονταν για τον θρόνο.
Παρά το γεγονός ότι για τα παιδικά του χρόνια δεν είναι και πολλά γνωστά, οι ιστορικοί επιμένουν ότι οι κίνδυνοι για τη ζωή του, στους οποίους εκτέθηκε ως πρίγκιπας του βασιλείου, και οι ίντριγκες της αυλής διαδραμάτισαν στα σίγουρα ρόλο στη σφυρηλάτηση της περίπλοκης προσωπικότητάς του. Ο Ιβάν ήταν ευαίσθητο και έξυπνο παιδί, είχε όμως αναπάντεχα ξεσπάσματα οργής και βίας, με το τραγικό περιβάλλον που μεγάλωσε να αφήνει το στίγμα του στη διαβόητη κατόπιν και εκκεντρική συμπεριφορά του. Η ανηλεής και φιλύποπτη φύση του θεωρείται ότι έλκει την καταγωγή της από τα πρώτα και αρκούντως ταραγμένα αυτά χρόνια, με τη συνεχή ψυχολογική κακοποίηση και υποτίμηση από τους επιτρόπους του.
Ήταν μάλιστα οι επίτροποι που τον μεγάλωσαν που του εμφύσησαν το ασίγαστο μίσος που πάντα ένιωθε για τους ευγενείς της χώρας, τους οποίους και δεν έπαψε να υποπτεύεται για τον θάνατο της μητέρας του (και να τους κυνηγά φυσικά χωρίς οίκτο). Κι έτσι, την ώρα που φέρεται να βασανίζει ζώα ως παιδί και να δείχνει συχνά-πυκνά τις σκοτεινές πλευρές του χαρακτήρα του, αναπτύσσει ταυτοχρόνως αγάπη για τη μουσική και τη λογοτεχνία…
Τσάρος πασών των Ρωσιών
Στις 16 Ιανουαρίου 1547, σε ηλικία 17 ετών, ο Ιβάν Δ’ θα στεφθεί μέγας δούκας της Μοσχοβίας, κατά τις επιθυμίες του πατέρα του. Την ίδια χρονιά, παντρεύεται την Αναστασία Ρομάνοβνα και βάζει σκοπό να εκσυγχρονίσει τόσο τη διοίκηση όσο και την καθημερινότητα του δουκάτου.
Κι έτσι το 1549 συγκροτεί ένα μόνιμο σώμα συμβουλατόρων, μια πρώιμη και σχετικά αντιπροσωπευτική κυβέρνηση δηλαδή (με τα μέτρα της εποχής πάντα), για να τον συνδράμει στην υιοθέτηση των μεταρρυθμίσεών του. Σε αυτό που θεωρείται η πιο παραγωγική και γόνιμη περίοδος της βασιλείας του, ο νεαρός κυβερνήτης διορίζει συμβούλια τοπικής αυτοδιοίκησης στις επαρχίες του δουκάτου, αναδιαμορφώνει τη φορολογία αλλά και το σύστημα είσπραξης των φόρων και υιοθετεί ένα σωρό νομοθετικές ρυθμίσεις για τον εκσυγχρονισμό του τρόπου διακυβέρνησης, όπως το δικαίωμα ας πούμε του χωρικού να εγκαταλείψει τον φεουδάρχη αφέντη του.
Μέχρι και σε μετασχηματισμό της εκκλησιαστικής λειτουργίας προέβη, ρυθμίζοντας σε νέο πλαίσιο τις σχέσεις κράτους-εκκλησίας, την ίδια ώρα που περιόρισε τη δύναμη της αριστοκρατίας, βάζοντάς τη πια κάτω από τον απόλυτο έλεγχο του στέμματος. Ταυτοχρόνως, εισάγει ραγδαίες μεταρρυθμίσεις στον επαγγελματικό στρατό της Μοσχοβίας και μετασχηματίζει άρδην την τοπική κοινωνία.
Σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής, είχε δύο ξεκάθαρους στόχους: να αντισταθεί στη μογγολική Χρυσή Ορδή του Βόλγα και τα ταταρικά χανάτα της, αλλά και να αποκτήσει πρόσβαση στη Βαλτική Θάλασσα. Απώτερος στόχος, η προσάρτηση όλων των γειτονικών αυτοδιοικούμενων κρατιδίων και η δημιουργία μιας μεγαλύτερης σε έκτασης αυτοκρατορίας με κεντρική διοίκηση.
Κι έτσι το 1552 αρχικά και το 1566 οριστικά, τα στρατεύματα του Ιβάν διαλύουν τα ταταρικά χανάτα του Καζάν και του Αστραχάν, προσαρτώντας τα εδάφη τους στο Δουκάτο της Μοσχοβίας, το οποίο πλέον εκτείνεται από τα Ουράλια στα ανατολικά μέχρι και την Κασπία Θάλασσα στον νότο, δημιουργώντας έτσι ένα αμυντικό τείχος στις πάντοτε αδηφάγες ορέξεις των Μογγόλων.
Η εκστρατεία στη Βαλτική απέτυχε ωστόσο: η προσάρτηση της Λιθουανίας και η πρόσβαση στη Βαλτική έμεινε όνειρο, προδομένος από τους συμβουλάτορές του, οι οποίοι αυτομόλησαν στη Λιθουανία και οδήγησαν τον στρατό της σε νίκη κατά του επεκτατισμού του Ιβάν.
Το γεγονός της προδοσίας χτύπησε πολύ άσχημα στα αυτιά του, με τη μανία του να ξεσπά κατά δικαίων και αδίκων. Παρά την αρχική επιτυχία των μεταρρυθμίσεών του, οι μέθοδοι του Ιβάν διέκοπταν συχνά την οικονομική δραστηριότητα και την καλλιέργεια των γραμμάτων και των τεχνών. Κατέσχεσε ιδιωτικές εκτάσεις αριστοκρατών και τις μοίρασε στους κόλακές του, δημιουργώντας ταυτοχρόνως ένα μυστικό αστυνομικό σώμα (ντυμένοι στα μαύρα και καβάλα σε μαύρα άλογα), που ήταν ξεκάθαρο ότι είχε στο στόχαστρο του αντιφρονούντες και ευγενείς παρά την τήρηση της δημόσιας τάξης.
Κι έτσι από κει που ο Ιβάν Δ’ ήταν λαοφιλής, ο Ιβάν ο Τρομερός έχασε κάθε λαϊκό έρεισμα, μια κατάσταση που θα συνέχιζε να κλιμακώνεται στα επόμενα χρόνια. Κάποιοι μιλούσαν για αλλαγή πλεύσης μετά τις στρατιωτικές αποτυχίες του, άλλοι πάλι έκαναν λόγο για εκδήλωση σχιζοφρενικών τάσεων …
Η Βασιλεία του Τρόμου
Η ψυχολογική αστάθεια του Ιβάν έμελλε να κλιμακωθεί το 1560, όταν έχασε την πρώτη του τσαρίνα: έπεσε σε βαριά μελαγχολία και η συμπεριφορά του έγινε ακόμα πιο εκκεντρική και ανηλεής. Η υποψία για την υποτιθέμενη δολοφονία της συζύγου του από τους βογιάρους απλώθηκε στο βασίλειο, κάνοντας την κατάσταση ακόμα χειρότερη με τα παρανοϊκά ξεσπάσματα του τσάρου.
Εγκατέλειψε έτσι άρον-άρον τη Μόσχα και απειλούσε ανοιχτά ότι θα παραιτηθεί από τον θρόνο. Χωρίς κεφαλή πια, οι Μοσχοβίτες τον παρακαλούν να επιστρέψει, έτσι βορά που τους είχε αφήσει στον εξωτερικό κίνδυνο που παραμόνευε, κι εκείνος επιστρέφει με τον όρο να συγκεντρώσει πια πάνω του όλες τις εξουσίες αλλά και να τιμωρηθούν παραδειγματικά οι ένοχοι για προδοσία και οι συνωμότες (είτε υπήρχαν είτε όχι). Αλλά και τελικά κάθε παραβάτης.
Για τα επόμενα 24 χρόνια, ο Ιβάν μετατράπηκε πράγματι σε Τρομερό, αν όχι Μοχθηρό, εγκαινιάζοντας μια πρωτοφανή στα χρονικά Βασιλεία του Τρόμου: εκτοπισμός των βογιάρων και εθνοκαθάρσεις, υφαρπαγή της περιουσίας γνωστών δυναστειών και βύθιση τελικά της αυτοκρατορίας στο χάος, το αίμα και την καταστροφή.
Στο στόχαστρο μπήκαν κυριολεκτικά όλοι και κανείς δεν ήταν πια ασφαλής: σε κατηγορούσαν για προδοσία, απείθεια ή απλή διαφωνία με τα τσαρικά φιρμάνια και σε οδηγούσαν με συνοπτικές διαδικασίες στο απόσπασμα. Χιλιάδες πολίτες του Βασιλείου της Ρωσίας σφαγιάστηκαν, εκτοπίστηκαν και δολοφονήθηκαν μαζικά, με την οικονομική καταστροφή να καραδοκεί. Σύντομα η άρχουσα τάξη της χώρας ήταν μια χούφτα υποτελών του Ιβάν, που είχαν πάρει τη θέση της παλιάς αριστοκρατίας.
Είναι σε αυτά τα ταραγμένα χρόνια που τα βίαια ξεσπάσματά του θα γενικευτούν και θα στραφούν ακόμα και κατά της οικογένειάς του: αφού ξυλοκόπησε την εγκυμονούσα σύζυγο του γιου του, κάνοντάς τη να αποβάλει, σειρά είχε κατόπιν ο ίδιος του ο γιος, τον οποίο σκότωσε σε μια από τις ξακουστές μανιακές εκδηλώσεις του. Μέχρι και τον αρχιτέκτονα του καθεδρικού της Μόσχας τύφλωσε, την ίδια ώρα που η μυστική του αστυνομία είχε πλέον μετατραπεί στον ζοφερό ιδιωτικό στρατό του, στα μαντρόσκυλα δηλαδή που έστελνε στο κατόπι όποιου του έμπαινε στο μάτι.
Παρά τη μάστιγα που έφερε όμως στο εσωτερικό, οι στρατιωτικές επιτυχίες συνεχίζονταν στα δυτικά, με την πολυπόθητη επέκταση στη Σιβηρία, αν και τα ταταρικά φύλα έκαναν πια ό,τι ήθελαν στα εδάφη του, φτάνοντας ακόμα και να λεηλατήσουν τη Μόσχα (1579). Όσο για τους άλλους ξακουστούς εχθρούς των Ρώσων, τους Πολωνούς, Λιθουανούς, Δανούς και Σουηδούς, έκαναν πολλές επιδρομές στη ρωσική επικράτεια, ισοπεδώνοντας πόλεις και υφαρπάζοντας εδάφη. Το άλλοτε κραταιό Βασίλειο της Ρωσίας έφτασε πια μια ανάσα από την πλήρη κατάρρευσή του…
Θάνατος και επέκεινα
Το 1584, με την κατάσταση της διανοητικής του υγείας σε κακά χάλια πια, ο Ιβάν ο Τρομερός καταλήφθηκε από την εμμονή του θανάτου, καλώντας πνευματικούς και μάγισσες να τον σώσουν από τον επικείμενο χαμό του. Κάτι που δεν μπόρεσε να αποφύγει, κι έτσι αναχώρησε από τα εγκόσμια στις 18 Μαρτίου 1584, όταν χτυπήθηκε από εγκεφαλικό (κατ’ άλλους δηλητηριάστηκε). Είτε πέθανε από παθολογικά αίτια είτε από το χέρι των τόσων και τόσων εχθρών του, κληροδότησε το βασίλειο στον διανοητικά ανάπηρο γιο του, Φιοντόρ, η διακυβέρνηση του οποίου έβαλε σε ακόμα μεγαλύτερες περιπέτειες την αυτοκρατορία, οδηγώντας τελικά στην ίδρυση της Δυναστείας των Ρομανόφ.
Οι βαθιές ουλές που άφησε η αιματοβαμμένη διακυβέρνηση του πρώτου τσάρου πασών των Ρωσιών στη χώρα θα έπρεπε να περάσουν αρκετοί αιώνες για να επουλωθούν, με τις πολιτικές και κοινωνικές αναταραχές που μάστισαν τη Ρωσία στα κατοπινά χρόνια να είναι άμεσο απότοκο των μεταρρυθμίσεων του Ιβάν του Τρομερού. Και θα έπρεπε να ερχόταν στα πράγματα ο Πέτρος ο Μέγας, περισσότερο από έναν αιώνα αργότερα, για να ξαναδώσει στο Βασίλειο της Ρωσίας την αλλοτινή του αίγλη.
Στην προσωπική του ζωή, μετά τον ύποπτο θάνατο της πρώτης τσαρίνας, ο Ιβάν ξαναπαντρεύτηκε άλλες 5 φορές, με τις κατοπινές συζύγους του να φεύγουν από τη ζωή είτε από φυσικά αίτια είτε από το χέρι και τις δολοπλοκίες του ίδιου του αυτοκράτορα, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση της Μαρίας Ντολγκορούκαγια, την οποία έπνιξε την επομένη του γάμου τους.
Παρά την ιστορική καταγραφή για τις ζοφερές μέρες που εγκαινίασε ο Ιβάν ο Τρομερός στη ρωσική επικράτεια, η παράδοση των Ρώσων τον θέλει θρύλο και λαϊκό ήρωα, εξαιτίας κυρίως της μάχης του με την αριστοκρατία που λυμαινόταν τη χώρα στις μέρες του. Κι έτσι στη λαϊκή παράδοση της χώρας είναι περισσότερο ήρωας του λαού και προστάτης του από τους ευγενείς παρά ο ανηλεής και σχεδόν παρανοϊκός ηγέτης που επιμένει να βλέπει η ιστορική ανασυγκρότηση…
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου