Η νέα ∆ίκη του Σωκράτη
|
  |
 |
Την άνοιξη του 399 π.Χ., ο Σωκράτης ήλθε αντιµέτωπος µε 500 Αθηναίους πολίτες, δικαστές και ενόρκους στην δίκη του, η οποία ακολούθησε τις κατηγορίες που του είχαν απευθύνει ο Μέλητος, ο Άνυτος και ο Λύκων. Η δίκη ξεκίνησε µε την ανάγνωση του κατηγορητηρίου: «[…] ἀδικεῖ Σωκράτης οὓς µὲν ἡ πόλις νοµίζει θεοὺς οὐ νοµίζων, ἕτερα δὲ καινὰ δαιµόνια εἰσφέρων· ἀδικεῖ δὲ καὶ τοὺς νέους διαφθείρων».
Στις δύο πλευρές δόθηκε ίσος χρόνος, µετρηµένος µε κλεψύδρα, για να αναπτύξουν τα επιχειρήµατά τους. Πρώτοι µίλησαν οι κατήγοροι του Σωκράτη και ακολούθησε η Απολογία του, µαρτυρίες για την οποία έχουµε από τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα.
Χαρακτηριστικό στιγµιότυπο από την νέα ∆ίκη του Σωκράτη
Μετά τις αγορεύσεις και των δύο πλευρών, ακολούθησε η ψηφοφορία, µε ειδικά σηµειωµένους µεταλλικούς δίσκους: 280 έκριναν τον Σωκράτη ένοχο και 220 αθώο. Σύµφωνα µε τον αθηναϊκό νόµο κάθε πλευρά έπρεπε να προτείνει µια ποινή. Οι κατήγοροι πρότειναν την θανατική ποινή. Ο Σωκράτης αρχικά δήλωσε ότι δεν είχε κάνει τίποτε κακό και ότι δεν έπρεπε να τιµωρηθεί, αλλά τελικά πρότεινε να του επιβληθεί πρόστιµο. Πραγµατοποιήθηκε νέα ψηφοφορία: 360 υπερψήφισαν την θανατική ποινή. Ο Σωκράτης οδηγήθηκε στις φυλακές. Έναν µήνα αργότερα, και ενώ είχε αρνηθεί την ευκαιρία να δραπετεύσει, ήπιε µε την θέλησή του το κώνειο και πέθανε περιστοιχισµένος από τους στενούς φίλους και µαθητές του.
∆ύο χιλιάδες τετρακόσια δέκα χρόνια αργότερα, στις 12 Μαΐου 2011, η δίκη του Σωκράτη επαναλήφθηκε. Όχι στην Αθήνα, αλλά στις Ηνωµένες Πολιτείες, στο Οµοσπονδιακό ∆ικαστήριο Daniel Patrick Moynihan της Νέας Υόρκης, µε πρωτοβουλία του Ιδρύµατος Ωνάση. Αυτή την φορά, ο Σωκράτης αθωώθηκε, σε µια ιστορική δίκη, η οποία δεν αποτέλεσε αναπαράσταση, αλλά µια νέα, σύγχρονη εκδοχή, µε όλο το ισχύον νοµικό πλαίσιο και, ταυτόχρονα, µε αρχαιοελληνικά στοιχεία, καθώς όµως και µε χιούµορ.
Το θυγατρικό Ίδρυµα Ωνάση βρήκε ένθερµους συµπαραστάτες στο εγχείρηµά του κορυφαίους Αµερικανούς δικαστές και δικηγόρους, οι οποίοι µελέτησαν το υλικό της αρχικής δίκης από τα αρχαία κείµενα του Πλάτωνα (Απολογία, Κρίτων, Ευθύφρων, Φαίδων), του Ξενοφώντα (Αποµνηµονεύµατα) και του Αριστοφάνη (Νεφέλες), καθώς και το αθηναϊκό δίκαιο.
Οι τρεις δικαστές ήταν ο Dennis G. Jacobs, πρόεδρος του Αµερικανικού Εφετείου του ∆εύτερου Περιφερειακού Κύκλου (Second Circuit), ο οποίος και προήδρευσε στην δίκη, η Carol Bagley Amon, πρόεδρος του Αµερικανικού Περιφερειακού ∆ικαστηρίου της Ανατολικής Περιφέρειας της Νέας Υόρκης, και η Loretta Α. Preska, πρόεδρος του Αµερικανικού Περιφερειακού ∆ικαστηρίου της Νότιας Περιφέρειας της Νέας Υόρκης.
∆ηµόσιοι κατήγοροι και εκπρόσωποι της Πόλης των Αθηνών ήταν ο πρόεδρος του Ιδρύµατος Ωνάση, Αντώνης Παπαδηµητρίου, και ο έφεδρος συνταγµατάρχης Matthew Bogdanos, αναπληρωτής εισαγγελέας στην Νέα Υόρκη. Συνήγορος υπεράσπισης ήταν ο διακεκριµένος δικηγόρος Eddie Hayes, ενώ ως Σωκράτης απολογήθηκε ο βραβευµένος ποινικολόγος Benjamin Brafman.
Την ∆ίκη του Σωκράτη από ακαδηµαϊκής πλευράς παρουσίασε στο ακροατήριο, πριν από την έκδοση της απόφασης, ο Αλέξανδρος Νεχαµάς, καθηγητής Φιλοσοφίας και Συγκριτικής Γραµµατολογίας στο Πανεπιστήµιο του Πρίνστον.
Jacques-Louis David, Ο θάνατος του Σωκράτη,1787, λάδι σε καµβά (Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη)
Η έκβαση της δίκης δεν ήταν προδιαγεγραµµένη. ∆ύο από τους δικαστές, ο Dennis G. Jacobs και η Loretta A. Preska, πρότειναν την αθώωση του κατηγορουµένου, ενώ η τρίτη δικαστής, η Carol Bagley Amon, τον καταδίκασε. Την απόφαση κλήθηκε να κρίνει το κοινό, ρίχνοντας την ψήφο του καθώς αποχωρούσε από την αίθουσα του δικαστηρίου. Η κρίση του κοινού ανακοινώθηκε κατά την διάρκεια δεξίωσης που δόθηκε στο κτήριο του Οµοσπονδιακού ∆ικαστηρίου στο τέλος της εκδήλωσης. Η κάλπη έδειξε ότι µε την αθωωτική απόφαση των δικαστών συµφώνησαν 185 «ένορκοι», διαφώνησαν 29, ενώ αρκετοί άλλοι δεν θέλησαν να πάρουν θέση.
Η πρωτοβουλία του Ιδρύµατος Ωνάση για επανάληψη της ∆ίκης του Σωκράτη έγινε δεκτή µε ενθουσιασµό από το Οµοσπονδιακό ∆ικαστήριο της Νέας Υόρκης και από τους Αµερικανούς δικηγόρους, όπως επεσήµανε ο πρόεδρος του Ιδρύµατος, Αντώνης Παπαδηµητρίου: «Επιλέξαµε τελικά όχι µόνο τους πιο διάσηµους, αλλά και αυτούς που είχαν την κατάλληλη παιδεία για να συµµετάσχουν στην πρωτοβουλία µας αυτή. Αλλά και εγώ ο ίδιος ανέλαβα τον ρόλο του κατηγόρου ως µάχιµος δικηγόρος και όχι µε την ιδιότητα του προέδρου του Ιδρύµατος. Όλοι οι συντελεστές είχαµε µελετήσει την δικογραφία και κάθε πλευρά ανέπτυξε τα επιχειρήµατά της. Το δικό µου έργο θεωρώ ότι ήταν εύκολο από πλευράς επιχειρηµατολογίας, αλλά ταυτόχρονα ήταν δύσκολο γιατί κανείς σήµερα δεν θέλει να καταδικάσει τον Σωκράτη. Κύριο µέληµά µου ήταν να υπερασπιστώ την Αθηναϊκή ∆ηµοκρατία».
«Αντικείµενο της δίκης αυτής είναι η επιβίωση της ∆ηµοκρατίας και όχι το δικαίωµα της ελευθερίας του λόγου», τόνισε στην αγόρευσή του ο συνταγµατάρχης Bogdanos. «Η Αθηναϊκή ∆ηµοκρατία αποτελεί πρότυπο προς µίµηση. Πιστεύουµε ότι οι πολλοί είναι καλύτεροι από τον έναν· αντίθετα, ο Σωκράτης θεωρεί ότι ο ένας είναι καλύτερος από τους πολλούς. Μη µε καλείτε λοιπόν να είµαι µετριοπαθής την στιγµή που απειλείται η ∆ηµοκρατία».
«Ο Σωκράτης βρίσκεται κατηγορούµενος γιατί είναι αυθάδης. Πού να δείτε τον αδελφό µου! Θα τον εκτελέσουµε κι αυτόν;», ξεκίνησε χιουµοριστικά την αγόρευσή του ο Eddie Hayes. «Ο Σωκράτης δεν έβλαψε κανέναν. Το µόνο που έκανε ήταν ότι µιλούσε και έκανε ερωτήσεις, χωρίς να δίνει ούτε µία απάντηση. Εάν, όµως, εµποδίσεις κάποιον να µιλά, εµποδίζεις πολλούς ανθρώπους να ακούσουν, και άρα να κρίνουν και να αποφασίζουν για τα πράγµατα».
«Με φοβάστε γιατί ξέρω ότι δεν ξέρετε (“οἶδα ὅτι οὐδὲν οἴδατε”)», δήλωσε κατά την απολογία του ο Σωκράτης-Benjamin Brafman. «Αµφισβητώ τους ισχυρούς, τους ποιητές, τους πολιτικούς· τους προκαλώ και αποκαλύπτω ότι δεν έχουν απαντήσεις γι’ αυτά που ισχυρίζονται. ∆εν φοβάµαι να πεθάνω, αλλά σκεφτείτε πώς θα νιώθετε εάν µε καταδικάσετε σε θάνατο επειδή λέω την γνώµη µου».
Ο Αντώνης Παπαδηµητρίου τόνισε ως αξιοσηµείωτο το γεγονός ότι η µία από τους τρεις δικαστές έκρινε ένοχο τον Σωκράτη και ότι µε την απόφαση αυτή συµφώνησε το 20% των παρισταµένων· επίσης, ότι το σκεπτικό του δεύτερου δικαστή που αθώωσε τον Σωκράτη έδειξε ότι είχε ορισµένες αµφιβολίες.
«Η ∆ίκη του Σωκράτη», σχολίασε ο πρόεδρος του Ιδρύµατος Ωνάση, «µου έδειξε ότι εξίσου δύσκολες µε τις αρνητικές προκαταλήψεις είναι οι θετικές προκαταλήψεις. Ο Σωκράτης σήµερα έχει σχεδόν αγιοποιηθεί από µια περίεργη συµµαχία δυνάµεων. Από την µία πλευρά, από την εποχή της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας και µετά, όλοι οι διανοητές που θέλησαν να υπερασπισθούν τα πάσης φύσεως απολυταρχικά καθεστώτα και να βλάψουν την δηµοκρατία παρουσίασαν τον Σωκράτη ως θύµα της δηµοκρατίας, ως απόδειξη ότι οι δηµοκρατίες είναι κακές αφού µπορούν να σκοτώσουν ακόµη και έναν Σωκράτη. Από την άλλη πλευρά, η πλατωνική φιλοσοφία απορροφήθηκε και αποτέλεσε το υπόβαθρο της χριστιανικής φιλοσοφίας. Το “δαιµόνιο” που µιλούσε στον Σωκράτη ταυτίστηκε µε την έννοια της ψυχής ή, πιο απλοϊκά, µε τον χριστιανικό φύλακα άγγελο των µικρών παιδιών. Οι αναφορές του Σωκράτη σχετικά µε το ότι δεν πρέπει να ασχολούµαστε µε την υλική ευµάρεια και την καλοπέραση, αλλά, αντίθετα, µε την σωτηρία της ψυχής µας, δεν µπορούσαν παρά να ηχούν ως προάγγελος του µηνύµατος του Χριστού. Η πραγµατικότητα είναι, βέβαια, εντελώς διαφορετική. Οι ιστορικές πηγές, ακόµη και αυτές που πρόσκεινται πολιτικά στον Σωκράτη, αναδεικνύουν την πραγµατικότητα. Ο Σωκράτης ήταν φίλος της Σπάρτης και πνευµατικός οδηγός των τυράννων Κριτία και Χαρµίδη. Κυρίως όµως ο Σωκράτης, όπως και ο Πλάτωνας, ήταν οπαδός ενός ιδιότυπου ολιγαρχικού (ή απολυταρχικού, θα λέγαµε σήµερα) καθεστώτος. Όταν λέει ότι το καλύτερο πολίτευµα θα υπάρξει όταν βασιλεύσουν οι φιλόσοφοι, εννοεί ακριβώς αυτό: ότι ο λαός είναι ανίκανος να πάρει την οποιαδήποτε απόφαση. Ότι µόνον οι ειδικά εκπαιδευµένοι κυβερνήτες µπορούν να οδηγήσουν το “σκάφος” του κράτους, όπως µόνον ο ειδικά εκπαιδευµένος καπετάνιος µπορεί να οδηγήσει το πλοίο. Οι υπόλοιποι ας τραβούν το κουπί... Αυτή η “αριστοκρατία του πνεύµατος” αρέσει, βέβαια, σε αυτούς που νοµίζουν ότι ανήκουν σε αυτή την κατηγορία, αλλά δεν είναι βέβαιο ότι και οι άλλοι θα συµφωνήσουν.
»Ενώ λοιπόν τα ιστορικά τεκµήρια αναδεικνύουν την δίκη του Σωκράτη ως µια πολιτική δίκη, όπου η αποδυναµωµένη από την νίκη της Σπάρτης Αθηναϊκή ∆ηµοκρατία έκρινε ότι έπρεπε να απαλλαγεί από τον µέντορα των τυράννων της, ώστε να αποφύγει κάθε αναβίωσή τους, η κοινή γνώµη έχει απορροφήσει κάτι άλλο. Έχει δεχθεί τον Σωκράτη ως υπερασπιστή της ελευθερίας του λόγου και της σκέψης, κάτι που, περιέργως, δεν ήταν. Γι’ αυτό, άλλωστε, αρκετοί σηµαντικοί σύγχρονοι ερευνητές, όπως ο I.F. Stone και ο Paul Cartledge, θεωρούν δίκαιη την καταδίκη του. Για την ιστορία», κατέληξε ο Αντώνης Παπαδηµητρίου, «σε περίπτωση καταδίκης του από το δικαστήριο, θα πρότεινα όχι βέβαια την ποινή του θανάτου, αλλά µια σύντοµη εξορία».
Στην Απολογία του Σωκράτη επικέντρωσε την οµιλία του ο καθηγητής Αλέξανδρος Νεχαµάς, ο οποίος, την ώρα που συνεδρίαζαν οι τρεις δικαστές προκειµένου να εκδώσουν την ετυµηγορία τους, µίλησε στο κοινό περιγράφοντας το ιστορικό πλαίσιο της ∆ίκης του Σωκράτη και σχολιάζοντας βασικά σηµεία. Όπως ανέφερε, οι εκδοχές που µας έχουν αφήσει ο Ξενοφώντας και ο Πλάτωνας για την Απολογία του Σωκράτη διαφέρουν σηµαντικά, παρ’ όλο που και οι δύο ήταν σύγχρονοί του. Το γεγονός αυτό µάς οδηγεί στο συµπέρασµα ότι καθένας τους απέδωσε στον Σωκράτη τον λόγο που πίστευε ότι θα ήταν ο πιο κατάλληλος.
«Η πρακτική αυτή δεν ήταν σπάνια στην κλασική Ελλάδα», σχολίασε ο Αλέξανδρος Νεχαµάς. «Την διαπιστώνουµε και στον Θουκυδίδη, ο οποίος µεταφέρει τον περίφηµο Επιτάφιο του Περικλή. Εποµένως, είναι αδύνατον να γνωρίζουµε τι ακριβώς είπε ο Σωκράτης κατά την διάρκεια της δίκης του. Όµως η Απολογία που καταγράφει ο Πλάτωνας είναι τόσο ελκυστικά δυνατή ώστε, ενώ είναι αδύνατον να αγνοήσουµε την περιγραφή του Ξενοφώντα, δύσκολα µπορούµε να διαχωρίσουµε, αφενός, την εικόνα που έχουµε για τον Σωκράτη από την πλατωνική εικόνα του και, αφετέρου, την πλατωνική εικόνα του Σωκράτη από την πραγµατικότητα».
«Ο Σωκράτης που απεικονίζει ο Ξενοφώντας», συνέχισε ο Αλέξανδρος Νεχαµάς, «είναι πολύ πιο συµβατικός από τον ξυπόλητο ενοχλητικό τύπο που ακούει “θεϊκές φωνές” να τον συµβουλεύουν καθώς περιφέρεται στην πόλη, παρέα µε τους εκλεκτότερους νέους, και αντιπαρατίθεται µε τους πιο διακεκριµένους πολιτικούς, ποιητές, δασκάλους και καλλιτέχνες των Αθηνών εξαπολύοντας ένα ανελέητο σφυροκόπηµα ερωτήσεων. Οι θεϊκές φωνές –τα δαιµόνια– επέφεραν την µία από τις δύο εις βάρος του κατηγορίες. Η δεύτερη αφορούσε τον βαθµό της επιρροής του. Καθώς φαίνεται, οι ερωτήσεις του Σωκράτη αποσκοπούσαν στο να καταδείξουν πως, παρ’ όλη την φήµη τους, κανείς από τους πολίτες στους οποίους απευθυνόταν δεν γνώριζε την φύση της αρετής, ούτε τον δρόµο για την καλή και ευτυχισµένη ζωή. Και, καθώς οι µαθητές του ήταν πρόθυµοι να µιµηθούν την εκκεντρική του συµπεριφορά, κατηγορήθηκε ότι υπονόµευε τον σεβασµό τους προς τους πρεσβύτερους και προς τις παραδοσιακές αξίες των Αθηνών, ιδιαίτερα δε προς τις αξίες της δηµοκρατικής πολιτείας».
Η διαδικασία της ∆ίκης µαγνητοσκοπήθηκε και θα διατεθεί σε DVD σε αµερικανικά πανεπιστήµια. Επίσης, το ηχητικό ντοκουµέντο της εκδήλωσης έχει ήδη αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του θυγατρικού Ιδρύµατος (http://www.onassisusa.org/webcasts/TrialofSocrates.mp3).
Φωτογραφίες: Richard Termine
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου